Bazı insanoğlu ‘yön bulma’ kabiliyeti haricinde hiçbir rehber olmadan herhangi bir yolculuğa çıkabiliyor. Peki bunu iyi mi yapıyorlar? Ve bu beceri öğrenilebilir mi?
Ralph Street haritaları seviyor. Soyadına uygun olarak coğrafya ve kent planlama eğitimi almış. Ve bundan fazlaca ilkin, ailesi onu tertipli olarak oryantiring’e götürmüş; bu harita ve pusula kullanarak iki nokta içinde yarışmayı içeren bir spor.
Street bunu özgür antrenman olarak nitelendiriyor ve şu anda Norveç’in başkenti Oslo’da internasyonal bir yarışmalara katılıyor. Bu güzide beceri günlük yaşamda da yararlı olmuş. Street, çocukken Londra’dan Glasgow’a yapmış olduğu bir seyahati hatırlıyor; arkadaşları yeni bir şehirde yol bulma becerisini fark ettiklerinde ona saygı duymuş. Genel olarak, gidilecek doğru yol mevzusunda başka biriyle düşünce ayrılığına düştüğünde diplomatik olmaya çalışıyor. Gülerek, “Genel anlamda haklıyımdır fakat ilkin onların söylediğini yaparız ve (sonrasında) yanıldıklarını anlarız” diyor.
Öteki oryantiring sporcuları da uzamsal hafızalarının averajdan daha iyi bulunduğunu ifade ediyor. Elbet yarışmacılar alışılmadık düzeyde navigasyon pratiğine haiz. Fakat son olarak nörobilim ve psikoloji araştırmaları basit insanların uzamsal becerilerini geliştirmeleri için pek fazlaca yol bulunduğunu gösteriyor.
Niçin bazı insanoğlu yön bulma mevzusunda daha iyi?
Street, oryantiring sporuna dokuz yaşlarında başlamış. Deneyimlerinin de gösterdiği şeklinde, çocuklukta edinilen deneyimler insanların yön bulma mevzusundaki rahatlığını ve itimatını şekillendiriyor. Burada evlatların çeşitli ortamlarda bağımsız olarak hareket etme imkânına haiz olması da ehemmiyet taşıyor.
Şehirlerin haricinde ya da mekânsal olarak daha karmaşık şehirlerde büyüyen kişilerin yönlerini daha iyi bulabildikleri görülüyor. Bu durum kat edilen mesafeler ve gezilen bölgelerin çeşitliliği ile de ilgili.
Ev ve iş içinde mekik dokuyanlara fena haber: Philadelphia’daki Temple Üniversitesi’nde psikoloji profesörü olan Nora Newcom “Geniş bir hareket alanı olan insanların daha iyi uzamsal becerilere haiz olduğuna dair kuvvetli kanıtlarımız var” diyor.
Birçok toplumda, kız evlatları ve hanımefendiler yön bulma becerilerini geliştirmek için sınırı olan fırsatlara haiz. Bu durumun ‘hanımefendilerin doğuştan yön bulma mevzusunda erkeklerden daha fena olduğu’ efsanesinin temel sebeplerinden biri olduğu düşünülüyor.
Araştırmalara göre hanımefendiler, kısmen cinsiyete dayalı kalıplaşmış yargılar sebebiyle ve performanslarının aynı olduğu durumlarda bile kendilerini erkeklerden daha fena buluyor. Yaşlı erkekler ise navigasyon kabiliyetlerini abartma olasılığı en yüksek olan grup. Genel olarak, toplumsal cinsiyet eşitsizliği yön bulma yeteneğindeki cinsiyete dayalı farklılıklarla bağlantılı. Dolayısıyla bu durum, kültürün bu tür farklılıkların yaratılmasındaki (yada bu tür farklılıkların algılanmasındaki) rolüne işaret ediyor.
York ve Londra Üniversitesi’nde bilişsel bilimci olan Pablo Fernandez-Velasco, “İnsanlar cinsiyet tesirini abartma ve kültürel faktörlerden bağımsız bulunduğunu varsayma eğiliminde” diyor.
Hakikaten de insanbilim araştırmaları, cinsiyet açısından daha eşitlikçi toplumlarda, yön bulma becerisindeki cinsiyet farklılıklarının ortadan kalktığını ortaya koyuyor. Konuyla ilgili 2019 tarihli bir çalışma, yağmur ormanlarında harita ya da pusula şeklinde araçlar kullanmadan avlanan ve yiyecek toplayan Kongo Cumhuriyeti’ndeki Mbendjele BaYaka halkıyla ilgili. Araştırma katılımcıları, genel olarak doğruluk testlerinde fazlaca isabetliydi ve erkekler ile hanımefendiler içinde hiçbir fark yoktu. Bilim adamları bu durumu BaYaka toplumundaki hanım ve adamların kat ettikleri benzer mesafeye (ve kazandıkları uzamsal deneyime) bağlıyor.
Almanya’nın Leipzig kentindeki Max Planck Evrimsel Insanbilim Enstitüsü’nde araştırmacı olan Haneul Jang, bir BaYaka hanımıyla beraber yer elması topladıkları bir yürüyüşte ana grubu kaybettiklerini ve ormanda ‘hiçliğin ortasında’ kaldıklarını hatırlıyor. Jang’ın GPS’i patikaları bulmaya destek olamadı fakat BaYaka arkadaşı ‘derhal yukarı baktı, güneşi denetim etti, bir yöne doğru yürümeye başladı ve kısa süre sonrasında bir patika buldu.
Newcombe’un araştırması işaretleme ve model oluşturma testleri kanalıyla, deneyimli jeologların deneyimli psikologlardan daha yüksek yön bulma yetkinliğine haiz bulunduğunu ortaya koyuyor. Bilim, teknoloji, mühendislik ve tıp alanlarıyla olan bu bağlantı, Street’in kendi topluluğunda fark etmiş olduğu şeyle örtüşüyor: Birçok oryantiringci mühendislik, matematik ve fizik şeklinde alanlara yöneliyor. (Kendisi de IT alanında çalışıyor.)
Eğitimin etkisine gelir ve imtiyaz da dahil. BBC Future makalesine göre küresel araştırmalar bir ülkenin şahıs başına düşen GSYH’sinin averaj navigasyon becerisiyle bağlantılı bulunduğunu gösteriyor.
Beynimiz iyi mi yön buluyor?
Tamamı beyinde iyi mi işleniyor? Mühim unsurlardan biri de bilişsel haritalar. Araştırmacılar bilişsel haritalar üzerinde araştırma yapmaya devam ediyor; mesela, insanoğlu taraflarını bulmak için beyinlerinde harita temsilleri mi yaratıyor yoksa bunlar birer grafik mi? Bu fazlaca bilimsel nitelikli bir fark şeklinde görünebilir sadece Newcombe , “İnsanların mahalli alanları birleştirip birleştiremeyeceği ve hakkında fazlaca azca bilgiye haiz olduğu yeni rotalar çıkarıp çıkaramayacağı mevzusundaki yaklaşımlarımızı etkiliyor” diye açıklıyor.
Bilişsel haritanın, beynin hafızayla ilgili denizatı şeklindeki bir bölgesi olan hipokampüste bulunmuş olduğu kabul ediliyor. Sinirbilim araştırmaları, hipokampüs çevresindeki bölgelerin de yön bulmada kilit rol oynadığını gösteriyor. Mesela, entorhinal bölge ‘hedef yön sinyalinin’ bulunmuş olduğu yer olarak tanımlanıyor. Oldukça yetenekli yön belirleyicilerin beyinleri diğerlerininkinden değişik görünüyor, sözgelişi Londralı taksi şoförlerinin beyinlerinin hipokampus bölgesinde gelişme görülmüş.
Çeşitli oryantasyon ve yön testleri olmasına karşın, bilhassa kültürler içinde navigasyon becerilerine ilişkin altın standartta bir psikoloji testi yok. Bu becerilerin standart bir halde iyi mi değerlendirilebileceği bir yana, kültürlerin navigasyonla ilgili detayları iyi mi görmüş olduğu ve aktardığı mevzusunda dahi büyük bir araştırma eksiği var.
Mesela, Batı kültürü görsel ipuçlarına öncelik verme eğilimindeyken, öteki bazı kültürler koku, işitme yada öteki duyulara dayalı işaretlere daha çok ehemmiyet veriyor.
Yön bulma mevzusunda iyi mi daha iyi olabiliriz?
Bazı insanların yön bulma mevzusunda fazlaca iyi olduğu bir gerçek fakat pek fazlaca mevzuda olduğu şeklinde bu mevzuda da yanlış inanışlar epey yaygın. Newcombe, “Bu yeteneğin sonradan geliştirilememesi şeklinde bir durum söz mevzusu değil, bu bir efsaneleşmiş” diyor. Fernandez-Velasco da aynı fikirde: “Beyinleri daha azca esneklik gösterse de yetişkinler bu becerileri kesinlikle öğrenebilir.”
Newcombe, GPS çağlarında navigasyon yeteneklerinin önemsiz bulunduğunu düşünen insanlardan da şikâyetçi. Telefon bataryası bitebilir ve (GPS’lerinin tavsiyesine uyarak su birikintilerine giren insanların anlattıklarından da anlaşılacağı suretiyle) sistemler de hata yapabilir.
Haritalar, pusulalar şeklinde yardımcılar pek fazlaca durumda yararlı olsalar da bağımlılığa yol açabiliyor. Fernandez-Velasco bilhassa GPS için “Bilişsel becerileriniz yerine sorumluluğu bu araca yüklemiş oluyorsunuz ve bunun da süre içinde yön bulma kabiliyetini üstünde bazı negatif tesirleri olabilir” diyor.
İnsanlar (ister kırsal ister kentsel ortamlarda olsunlar) rüzgar, güneş ve eğimler şeklinde çevresel ipuçlarını daha iyi fark etmek için kendi kendilerini geliştirebilir. Newcombe, “Pek fazlaca insanoğlunun dikkat etmediği ipuçları var” diyor. Yelkencilik ve izcilik şeklinde uğraşlar destek olabilir. Street, insanlara mahalli oryantiring kulüplerine katılmalarını tavsiye ediyor.
Hepimiz bu tür faaliyetlere katılacak kaynaklara yada fırsatlara haiz olmayabilir fakat bazı pratikler bir tek yürürken yada engelli sandalyesi kullanırken de uygulanabilir.
Ilk olarak, yön bulma mevzusunda daha iyi olmak riskle olan ilişkimizi değiştirmemizi gerektiriyor. Newcombe’ye nazaran, ”Pek fazlaca insan korkmuş olduğu için keşfetmeye istekli değil. Birçok erişkin kaygılı, süre yitirmek istemiyor ve hem de fena bir şey olabileceğinden endişeleniyor.”
Kaygılar yön bulma işini daha da kötüleştirebilir ve bizi bir kısır bir döngüye sokabilir. Zira anksiyete mekânsal görevler için ihtiyaç duyulan zihinsel alanı kullanıyor.
Newcombe, “İnsanları laboratuvarda endişelendirirseniz yön bulma becerileri kötüleşiyor”diyor. Ek olarak (normal olarak güvenli yerlerde) zaman zaman kaybolmak genel olarak yön duygumuza fayda sağlıyor.
Kültürel çeşitlilik yön tayinini geliştirmeye yönelik evrensel ipuçları vermeyi zorlaştırsa da, Fernandez-Velasco, genel olarak “Ne kadar fazlaca hareket ederseniz, bilhassa de sizi birazcık zorlayıcı şekillerde, yön tayininde o denli iyi olmuş olursunuz. Probleminin mühim bir kısmını yön bulmakta fena olan insanların kendilerine güvenmemeleri ve navigasyon gerektiren durumlardan kaçınmaları” diyor.
Peki ya bir telefon uygulaması olmadan yön bulmayı hayal dahi edemeyen insanoğlu ne olacak? Uzmanlara nazaran teknolojiyle uzamsal becerileri beraber kullanmanın da yolları var. Street, “Daima rotanızı Google Haritalar’ın belirlemesine izin vermeyin” diyor.
Newcombe, mümkün olan yerlerde ayarları değiştirmenizi öneriyor ve ekliyor: “Pek fazlaca uygulamanın varsayılanı nereye gidiyorsanız dümdüz ilerlemek ve bu da öğrenmek için çok kötü bir yol. Kuzeyi daima üstte tutmayı savunuyorum. Ek olarak yakınlaştırmaya ve uzaklaştırmaya devam edin. Böylece hem navigasyon için ihtiyacınız olan detaylı detayları hem de yer işaretlerini görebilirsiniz.”
Optimum düzeyde uyku almak da destek olabilir. Dünya genelinde meydana getirilen bir emek harcama gece yedi saat uyumanın navigasyon oyununda en iyi performansla bağlantılı bulunduğunu ortaya koyuyor.
Netice: İyi haber, uzmanlar bu beceriyi bir yaşam boyu geliştirmeye devam edebileceğimizi söylüyor.
BBC Future makalesinden Türkçeleştirildi.