ALEV RİGEL “Gaslighting”, mecazi olarak değişik bir anlamda kullanılıyor. Anlamı, kişinin kendi gerçekliğini sorgulamak için karşısındakini kendi yararına manipüle etmesi. Bir başka deyişle karşısındakini kendi çıkarına kullanımı, denetim etmesi ve değişik şekillerde etkilemesi. “Birini, ruhsal araçlarla, kendi sağlığından şüpheye düşürecek derecede manipüle etme” olarak da tanım edilebiliyor. Bir çeşit konuşma dili. İngilizce’de 2010’larda popüler olmaya başladı. Bunu icra eden şahıs de “gaslighter” (gazlayıcı) olarak anılıyor. İngiltere’de 1938’de popüler olan “Gas Light” adlı bir tiyatro oyunundan günümüze geldi. 1944’te Hollywood tarafınca beyazperdeye da uyarlandı. Başrollerini Fransız asıllı Amerikalı erkek oyuncu Charles Boyer (1899-1978) ve hem Avrupa hem ABD sinemasının İsveçli aktrisi Ingrid Bergman (1915-1982) oynamıştı. Tiyatro oyununda da filmimizde de Gas Light’ın masum bir anlamı vardı. Kuruntulu koca, karısını evde yalnız bıraktığında, gaz lambasının dışarıdan görünen titrek ışığına nazaran hareket ediyordu. Aslen koca, bazı hileler yöntemiyle karısının akli dengesinin yerinde olmadığına dair ikna kabiliyetini de kullanmaya çalışıyordu. Böylece onu içsel olarak “çalabilecekti”. Gaslighting, 50 yıldan fazla bir süre popüler bir tanımlama olmayı başaramadı.
Amerikan gazetesi New York Times, 1995 senesinde kelimeyi kullandı fakat bir tesiri olmadı. Bu kelimenin, sonraki 20 yıl içinde, medyada kullanım sayısı iki elin parmaklarını geçmedi. Amerikan Diyalekt Derneği, 2016’da Gaslighting’i 2016 senesinde, en kullanışlı yeni kelime olarak kabul etti. Seçimi icra eden müessese; Merriam-Webster sözlüğü. Şirket, 1831’de George ve Charles Merriam tarafınca kurulmuştu.
KAFA BULANDIRIRLAR
Gaslighting tekniğini kullananlar, ne benzer biçimde taktikler uygular? Her şeyden ilkin kurbanını, anlamıyormuş benzer biçimde davranır. Kurbanı, her şeyi doğru hatırlamış olsa da kurbanın hafızasını şiddetle sorgular. Engelleme ve yönlendirme taktiğini kullanarak konuşmayı değiştirir, kurbanının kafasını bulandırmaya çalışır. Kurbanını, kendi düşüncelerinin mühim olmadığına inandırır. İstismarcı, hakkaten olmuş vakaları unutmuş benzer biçimde yapar, mühim vaatler vermişse bu tarz şeyleri reddeder yada erteler. İstismarcı, her şeyi kendi yararına kullanır. Karşısındaki için de suni engeller oluşturur. Günümüz psikologlarına nazaran “gaslighting”, tehlikeli boyutlara ulaşabilir. Bunun sonucu, hedefin intihara sürüklenmesidir.
Gaslighting, bir defaya mahsus bir beyin yıkama değil. Devamlı dinleyen hedef şahıs, anksiyete bozuklukları, depresyon ve düşük kişilik saygısı benzer biçimde semptomlar sergileyebiliyor. Madde bağımlılığı (alkolizm), duygudurum bozuklukları, kişilik bozukluğu, nörogelişimsel bozukluk benzer biçimde emareler de görülebiliyor. Mağdurlar, kendi gerçekliklerini doğrulamak için başkalarına gereksinim duymadıklarını ve kendi gerçekliklerini tanımlarken itimat kazanmaları, en azından özgüven sahibi olmaları icap ettiğini öğrenmeli.
MODERN İLETİŞİMLE BAŞLADI
2008’de, “State of Confusion: Political Manipulation and the Assault on the American Mind” (Kargaşalık Durumu: Siyasal Manipülasyon ve Amerikan Aklına Hücum) adlı kitabın yazarı Bryant Welch, Amerikan siyasetinde “gaslighting” yaygınlığının çağdaş kontakt çağıyla başladığını iddia ediyor. Yazara nazaran “gaslighting”, direkt çağdaş kontakt, pazarlama ve reklam tekniklerini, uzun süredir devam eden propaganda yöntemleriyle harmanlamaktan ortaya çıkıyor. Siyasal “gaslighting” tekniklerinin geçmişte hatırlanan örnekleri var:
* 1970’lerde ve 1980’lerde toplumcu Doğu Almanya’da devlet güvenlik servisi Stasi tarafınca kullanılan ruhsal rahatsız etme teknikleri, bu yöntemin bir parçasından başka birşey değildi.
* ABD’de 1995’te Bill Clinton yönetiminin, rakip Newt Gingrich’i, şikayetlerde bulunması için kendisini kışkırtmayı amaçlayan minik tacizler kullanımı da gaslighting taktiğiydi.
* Amerikalı gazeteciler, eski başkanlardan Donald Trump’ın hem seçimler sırasındaki eylemlerini hem de başkanlık periyodunu tanımlamak için “gaslighting” yöntemlerine başvurdular.
* Rus ajanlar, 2017’deki Kırım Krizi esnasında siyasal grupların güvensizliğini kendi lehlerine dönüştürmek için aynı taktikleri kullandılar.
* 2019’da Amerikan tv kanalı CNN’in gece haberleri sunucusu Anderson Cooper, “360 aşama” adlı programında, politikacıların haberlerde söylediği yalanlarla ilgili olarak 24 bölüm hazırlayıp sundu. Programın adı; “Onları Dürüst Tutacağız: Gaz Işığını Sizler için Açık Bırakacağız” idi.
Pekiyi, insanoğlu bu taktiğe niçin başvururlar? Cevabı fazlaca rahat: Karşısındakinden daha kuvvetli bulunduğunu sezdirmek için.
SEÇİLEN DİĞER KELİMELER
Dünyanın mühim sözlüklerinin hepsi bu kelimeyi mi seçti acaba? Hayır. Oxford English Dictionary’nin seçtiği kelime “Metaverse” oldu. “Sanal evren” olarak netin varsayımsal bir yinelemesi. Kelime aslına bakarsak, 1992’de ortaya çıktı. Fakat biz son birkaç senedir duyuyoruz. Bilim kurguda sanal gerçeklik (Virtual Reality) ve artırılmış gerçeklik (Augmented Reality) kullanımıyla toplumsal bağlantılara odaklanan üç boyutlu sanal dünyalardan oluşan bir ağ bu.
Cambridge Dictionary’nin sözcüğü ise, “Homer” oldu. Simpson’lar dizisinin Homer’i değil. Bu bir beyzbol deyimi. Topa oyun alanının dışından vuruyorsanız ve aynı anda tüm üslerin etrafından başlangıç üssüne koşabiliyorsanız “home run” (homer) puanı aldınız anlama gelir.
Collins Dictionary’nin seçtiği kelime ise “Permacrisis”. Devamlı kriz anlamındaki bu sözcük, insanlığın karşı karşıya olduğu siyasal istikrarsızlığı, Ukrayna’daki savaşı, iklim değişikliğini, zorlaşan yaşam şartlarını sembolize ediyor.
ABD’de ve İngiltere’de pek fazlaca lügat, kendi “Senenin Kelimesi”ni seçerken bu işi ilk başlatan sözlüğün Alman Langenscheidt bulunduğunu söylemek şaşırtıcı gelebilir. Yaşı 60’ı geçenlerin orta öğrenimde bir tek Langenscheidt sözlükleri vardı. Bu lügat, 2008 yılından bu yana Senenin Kelimesi’ni seçiyor. Söz mevzusu yılda yapmış olduğu ilk seçim, “Gammelfleischparty” idi. Şu demek oluyor ki “Bozuk Et Partisi”. Kimse alınmasın fakat “30 yaş üstü” insanların yapmış olduğu partilere bu ad veriliyor.
GASLIGHTING ÖRNEKLERİ
Bu taktiği tatbik eden kişiler; açıkça yalan söylerler, kanıtınız olmasına karşın bir şey söylediklerini inkar ederler, size yakın ve kıymetli olanı cephane olarak kullanırlar. Sizi zaman içinde yıpratırlar. Eylemleri sözleriyle uyuşmaz. Kafanızı karıştırmak için pozitif pekiştirme yaparlar. Mesela:
* “Bu şekilde olmadı”
* “Bu, senin kendi hatan”
* “Bu şekilde yaptım, şundan dolayı sana yardım etmeye çalışıyordum”
* “Bu, o denli büyütülecek birşey değil”
* “Mevzu hakkında fazlaca fazla şey düşünüyorsun”
* “Bu bir tek bir şakaydı”
* “Fazlaca duygusal davranıyorsun”
(Bu sözlerden birini yada birkaçını duyuyorsanız, gaslighting taktikleriyle karşı karşıyasınız anlama gelir. Dikkatli olun.)
