Bundan ortalama 30 yıl ilkin suni zekânın hayatımızın her alanına gireceğini, bağışıklık sistemi hücrelerinin kanser tedavisinde kilit yöntem olacağını, beyin hücresi atlası çıkarılacağını, gen tedavilerinin yaygınlaşacağını ve uzay turizmi benzer biçimde kavramlardan bahsedeceğimizi söyleseler bir bilimkurgu filminden bahsedildiğini düşünürdük. Yaşadığımız aşırı tabiat vakalarına ve iklim krizine bakarsak da bunun distopik bir film olacağını zannederdik. 2023 yılı bilhassa sıhhat alanındaki bilimsel gelişmeler yönünden verimli sadece doğaya verdiğimiz tahribat açısından umutsuz geçti. Peki, 2024’te ve sonraki dönemde bizi neler bekliyor? Bilim adamlarına sorduk.
‘Hastalığı değil hastayı tedavi etmeye başlayacağız’
Prof. Dr. Derya Unutmaz,ABD Jackson Laboratuvarı, immünoloji uzmanı
◊ Bence 2023’ün en büyük devrimi, suni zekânın 50-60 senenin sonunda yararlı hale gelmesiydi. Suni zekânın tıptaki pozitif yanları şu: Milyonlarca kimyasal maddeyi oldukça süratli bir halde tarayıp işleyebiliyor. Belli bir hastalığa karşı hangi kimyasal daha etkili, bunu bizlerden daha acele bulabiliyor. Eskiden yüz binlerce kimyasal madde teker teker laboratuvarda deneniyordu. Öteki alanlarda da suni zekânın başarı göstermiş sonuçlar verdiğini görüyoruz. Mesela geçen hafta suni zekâyla yeni bir antibiyotik bulunmuş oldu. Staphylococcus aureus isminde ölümcül bir bakteri var, antibiyotiklere karşı da direnç kazanıyor. Bu bakteriye tesir eden bir tek bir antibiyotik kalmıştı. Suni zekâ milyonlarca minik molekülü tarayarak bu bakteriye tesir edecek birkaç düzine molekül buldu.
Kişiye hususi tedavi tıpta değişimin habercisi.
◊ Bugün kan tahlilinden 20-30 tane parametreye bakılıyor. Oysa kanımızda binlerce değişik molekül var.
Diğer yanda bağırsaklarımızda milyarlarca bakteri var. Bunlar sağlığımız için inanılmaz derecede mühim.
O bakterilerin tiplerine gore kanserden tutun da alzheimer’a kadar birçok hastalık mevzusunda data edinebiliriz. Burada amaç tüm bu değişik verileri bir araya toplamak ve hepsinin profilini çıkarmak. Bizim kişiye hususi tedavi dediğimiz bu sistem tıpta yepyeni bir çığır açacak. Artık eskisi benzer biçimde hastalığı değil, hastayı tedavi etmeye başlayacağız.
mRNA aşılarını kanser tedavisinde kullanma denemeleri ümit verici.
‘En mühim gelişme hücre mühendisliğinde’
Prof. Dr. Rahmi Oklu, ABD Mayo Clinic Vasküler ve Girişimsel Radyoloji Anabilim Dalı Başkanı, Patient Inspired Engineering Laboratuvarı Direktörü, InTumo Therapeutics’in kurucusu ve medikal başyöneticisi
◊ Kanser hastalarından alınan ve genetik olarak değiştirilen bağışıklık hücrelerinin kanser hücrelerini öldürmek için programlanmasına CAR-T hücre tedavisi diyoruz. Değiştirilen hücreler, ‘kimerik antijen reseptörleri’ (CAR-T) adında olan proteinleri üretiyor ve bunlar kanser hücrelerini tanıyıp yok ediyor. ABD’daki klinik çalışmalarda CAR-T tedavisi gören ilk hastalar 12 yıl sonrasında halen sağlıklılar. Yaşam kurtaran bu CAR-T hücrelerini üretmek 1 ay yada daha uzun sürebiliyordu. 2023’te yeni bir yaklaşımla ilk kez hastalara bir tek 5 gün içinde hazır CAR-T hücre immünoterapisi verildi. Süratli netice alınmasının sebebi başka insanlardan bağışlanan hücrelerin kullanılmasıydı. Şu an CAR-T tedavisi maalesef Türkiye’de uygulanmıyor.
◊ Geçen senenin öteki mühim gelişmesi de kanser tedavisinde mRNA aşılarının immünoterapi ilaçlarıyla beraber yada ayrı kullanılmasıydı. Bu denemelerin neticeleri oldukça ümit verici.
Zayıflama ilaçları mercek altında.
◊ Bir öteki mühim gelişme Mounjaro ve Wegovy benzer biçimde zayıflama ilaçlarının diyabet, kalp krizi ve inme oranlarında düşüşe niçin olmasıydı. Daha da önemlisi ilacı kullanan hastalarda kanser oranının da azaldığı görüldü. Bu datalar aşırı kiloluluğun kansere neden olan mühim bir sıhhat problemi bulunduğunu bizlere tekrardan kanıtladı.
Hücre mühendisliği yaygınlaşıyor.
◊ 2024’te gerçekleşecek en mühim gelişmeyse bence hücre mühendisliği olacak. CAR-T terapileri benzer biçimde gen düzenleme teknolojileri daha çok uygulanacak.
Doğum sürecinde değişen teknolojinin görevi artacak.
‘Hamile kalma olasılığını arttırıyor’
Prof. Dr. Sevinç Kavak-Dünya ve Avrupa Bilim-Sanat Akademileri üyesi, Academic Hospital hanım hastalıkları, doğum ve perinatoloji uzmanı
◊ Günümüzde artık jinekolojik operasyonların derhal hepsi robotik cerrahiyle yapılabiliyor. Bu yöntem jinekolojik onkolojide cerrahi sonrası hastanın konforunun artması, hastanede kalış süresinin kısalması benzer biçimde büyük avantajlar sağlıyor.
◊ In vitro fertelizasyon (IVF), doğrusu tüp bebek tedavilerinin başarısı suni zekâ yardımıyla arttı. İnfertilite ve kısırlık tedavilerinde suni zekâ hamile kalma olasılığını da arttırıyor. Genetik ve genomik bilgilerden gidilerek kişiselleştirilmiş tedavi planları yapılabiliyor. Mitokondriyal replasman tedavisi (MRT) yardımıyla hasar görmüş bir
embriyoyu sıhhatli olanla değiştiren bir genetik mühendislik dalı oluştu.
◊ Non-invaziv prenatal testler (NIPT) gelişti. Bu sayede genetik hastalıkları invaziv (vücudun delinmesi, kesilmesi) olmayan yöntemlerle soruşturma imkânı hayata merhaba dedi. Meme ve rahim kanserinin erken tanı ve tedavisi için yeni yöntemler geliştirildi.
◊ 2024’te değişen teknolojinin gelişmesi yardımıyla sanal gerçeklik ve arttırılmış gerçeklik teknolojileriyle doğum sürecinin daha bilgilendirici ve destekleyici şekilde geçeceğini düşünüyorum.
5G ve geniş bant netin yaygınlaşması ve hızlanması, Sanayi 5.0’a geçişin ve robot kullanımının artmasını sağlayacak. Bu yıl başta füzyon olmak suretiyle yenilenebilir enerji buluşlarındaki gelişmeler ön plana çıkacak. (Fütürist Ufuk Tarhan)
Metaverse’te ders verenler oldu.
ChatGPT yaşamın her alanında.
‘Etik kodlar üstüne tartışacağız’
Prof. Dr. Itır Erhart-İstanbul Data Üniversitesi İletişim Fakültesi Öğretim Üyesi
◊ 2023’ün en mühim gelişmesi ChatGPT’nin neredeyse her alanda yaygın olarak kullanılmasıydı. Bunun getirmiş olduğu etik sorunları ve makine öğrenmesinin fikri iyelik kavramıyla ilişkisini tartıştık. “Kodu yazan mı, suni zekâ mı eserin/içeriğin sahibidir” sorusu üstüne düşündük. Metaverse’te ders vermeyi denedik. 2024’te de bu meseleleri konuşmaya devam edeceğiz benzer biçimde görünüyor. Suni zekânın hakları, onunla kuracağımız birlikteliğin etik kodları üstüne tartışacağız. Sürdürülebilirlikle suni zekâ ilişkisini daha iyi kurmaya çalışacağız. Bunu yaparken bir taraftan dijital uçurumun daha da derinleşmesini önlemeye odaklanacağız.
‘Hedef biyolojik sistemlerin dışarından denetim edilebilmesi’
Dr. Livio Nicola Carenza, Koç Üniversitesi Fizik Kısmı Öğretim Üyesi
◊ Son yıllarda fizikçiler canlı organizmaların davranışını çözmek için analitik araçları kullanarak biyolojik sistemlerin etkisinde bırakan dünyasını araştırmaya başladılar. Bugün fizikçilerle biyologlar içinde ortaklık oldukça yaygın. Seviye ve bakışım benzer biçimde temel fizik kavramlarıyla hücrelerin doku içinde sergilediği dinamik davranışlar içinde bağlantı kuran bir takım güncel araştırma var. Bunlar da biyofizik toplumunda belirgin bir heyecana niçin oluyor. Bir avuç hücreyi tam bir organizmaya dönüştüren o inanılmaz sürecin, doğrusu embriyojenezin gizemleri çözülüyor. Metastaza neden olan kanser hücrelerinin yayılma prensipleri anlaşılıyor, yaraları kapatmak için hücrelerin iyi mi ortaklık yapmış olduğu ortaya çıkarılıyor. Şimdi de hedef biyolojik sistemlerin dışarıdan denetim edilmesini sağlayabilecek stratejiler geliştirmek. Buradaki aslolan amaç hücrelerin doku içindeki davranışını ve evrimini öngörülebilir hale getirip şekillendirebilmek. 2024’ün biyofizik alanındaki bu iddialı hedeflere ulaşabileceğimiz yıl olup olmayacağı hemen hemen belli değil fakat son yıllarda elde edilmiş başarılar bizlere umut veriyor.
‘Kaliteli ve uzun yaşamın yolu açılacak’
Prof. Dr. Korkut Ulucan, Moleküler biyolog
◊ 2023 yılı tam anlamıyla genetik son zamanların miladı oldu. Amerikan Besin ve İlaç Dairesi’nin (FDA) CRISPR metabolizmasına dayanan gen tedavilerine onay vermesi (8 Aralık 2023) bu son zamanların genetik alanındaki en mühim gelişmesi diyebiliriz. Bunun yanında moleküler tekniklerdeki gelişmeler hız kesmeden devam etti. Aslen her geçen yıl daha kaliteli yaşam anlamında güzel neticeleri bununla beraber getiriyor.
◊ Genetik mevzusundaki yöntemsel gelişmeler epigenetik alanında da devam etti. Bilhassa kanserde epigenetik rolün daha iyi anlaşılması bazı ilaç denemelerinin faz çalışmalarına geçmesini sağlamış oldu. Klinik alandaki gelişmelere ek olarak bilhassa nutrigenetik (kişisel beslenme bilimi) alanında bu yıl kişiye hususi yaklaşımların uygulandığını görebileceğimizi düşünüyorum. Bana gore 2024’te yeni biyolojik keşifler olacak, bunlar da bizlere daha kaliteli ve uzun yaşamın yolunu gösterecek.
Sel benzer biçimde afetler ne yazık ki sürecek.
2024 yazı sıkıntılı geçecek.
Orman yangınları tehlikesi sürüyor.
Bu yaz oldukça dikkatli olmalıyız!’
Prof. Dr. Levent Kurnaz Boğaziçi Üniversitesi İklim Politikaları Araştırma Merkezi Müdürü
◊ Sıcaklığın yükselmesine yol açan El Nino hava vakasının 2023’ün ikinci yarısında birazcık daha şiddetlenmesiyle felaketler yaşadık. Bu durum 2024’ün de en azından ilk yarısında devam edeceği için benzer olayların gerçekleşmesini bekliyoruz. Aralık ayında gündüz 19 dereceyi gördük. Kış mevsiminin ısınması durumu var. Şu anda esasen dünyanın pek oldukça yerinde orman yangınları görülüyor. Önümüzdeki yaz bizim de kendimizi oldukça iyi korumamız gerekiyor. Doğaya dair verebileceğimiz maalesef güzel bir haber yok. Zira verdiğimiz hasarı arttırıyoruz.
“Aralık ayında gündüz gördüğümüz ısı derecesi. Prof. Dr. Levent Kurnaz’a gore bu mevsim kayması benzer biçimde bir
durum değil. Kış mevsiminin ısınması söz mevzusu.”
Uzay emekleri 2024’te de gündemimizde.
‘Uzay fetihleri ön plana çıkacak’
Ufuk Tarhan, fütürist
◊ 2023’te suni zekâ uygulamaları yaygınlaştı. Kuantum bilgisayarında mühim atılımlar oldu, IBM’in Condor işlemcisi 1.000 kubit sınırını aştı. Telekomünikasyon alanında 5G teknolojisi yaygınlaştı. Beyin-bilgisayar arayüzlerinde, bilhassa nöroprotezlerde büyük ilerlemeler kaydedildi. Nükleer füzyon geliştirilebilir bir enerji deposu olarak başarı göstermiş sonuçlar verdi. Elektrikli ve otonom araçlarda mühim aşamalar yaşandı. Uzay turizmi ilerledi, oldukça sayıda ticari uzay uçuşu gerçekleştirildi.
◊ 2024’teyse suni zekâ, başta verimlilik ve yaratıcılık olmak suretiyle tüm sektörlerde süreç, organizasyon ve finans-İK yönetimi değişikliklerine yol açacak. 5G ve geniş bant netin yaygınlaşması ve hızlanması, Sanayi 5.0’a geçişin ve robot kullanımının artmasını sağlayacak. Uzay fetihleri ve başta füzyon olmak suretiyle yenilenebilir enerji buluşlarındaki gelişmeler ön planda.
Nörozihin haritalaması detaylandırılıyor.
‘Beyin hücresi atlası derlendi’
Prof. Dr. Türker Kılıç, Dünya ve Avrupa Bilim-Sanat Akademileri üyesi, BAU Tıp Fakültesi Dekanı, Türkiye Beyin Vakfı kurucusu, Medical Park Göztepe Hast. beyin ve sinir cerrahisi uzmanı
◊ Geçen yıl sinirbilim alanındaki en mühim gelişme beynin gerçeklik anlayışıyla fikir anlayışı arasındaki farklılığın sebeplerine dair Nature dergisinde çıkan
makaleydi. Beyin nereye kadar olup biteni bir düş, fikir olarak algılıyor ve nereden sonrasında bunu gerçeklik olarak kabul
ediyor, bunun ayrımını artık yapabilir hale geliyoruz. Öteki
gelişme de Allen Institute’ta beyindeki tüm hücrelerin prototiplerinin bir beyin hücresi atlası olarak derlenmesiydi. Beyinde 4 bine yakın değişik hücre tipinin olduğu ortaya kondu.
◊ Beyin cerrahisi alanına baktığımızdaysa nörozihin haritalamasının giderek daha detaylandırıldığını görüyoruz. Böylelikle evvelinde belirleyemediğimiz ayrıntıdaki fizyolojik yolları artık MR’da görebiliyoruz. Optogenetik adını verdiğimiz bu yöntemin 2024 senesinde yavaş yavaş klinikteki karşılığını, bilhassa epilepsi ve düşük evreli ‘glioma’ (bir grup tümör) cerrahisinde göreceğiz.
◊ Psikiyatrik hastalıklarda da nörozihin cerrahilerine ilişkin gelişimleri izleyeceğiz. Suni zekânın şuur kazanabileceğine dair bilimsel veriler ortaya kondu. Bu beyin cerrahisi ve nörobilim açısından yeni ufuklar açabilir.
