Tarım borsası aracılı sisteme ilk yarıda geçecek

PARA ANKARA/ HÜLYA GENÇ SERTKAYA Türkiye Ürün İhtisas Borsası A.Ş. (TÜRİB) için 2024, teknoloji ve yenilik açısından eleştiri bir yıl olacak. Ilkin yerli borsa yazılımı olan TÜRİB İşlem Sistemi’nin (TÜRİS) ilk fazı bu yıl tamamlanacak. TÜRİS projesi, Ziraat 4.0 hedeflerine ulaşmada ve ziraat ekosisteminin dijital dönüşümünde mühim bir rol oynayacak. Bu gelişmenin peşinden Spot ELUS (elektronik ürün senedi) piyasasında aracılı sisteme geçilerek ürün piyasası aracı kurumlarının (ÜPAK) 2024 yılının ilk yarısında devreye girmesi sağlanacak. TÜRİB Genel Müdürü Ali Kırali, bu geçiş ile tarımsal ürünlerin finansmanında yeni bir ekosistemin oluşumunun teşvik edileceğini vurgulayarak, ilgili borsa mevzuat altyapısının 2023 sonunda yayımlandığını, 2024 senesinde mali mevzulara ilişkin alt düzenlemelerin tamamlanmasının beklendiğini kaydetti. Kırali, 2024’te aracılı sisteme geçilmesini takiben 2025 senesinde TÜRİB Vadeli İşlem Piyasası’nın devreye alınmasının hedeflendiğini altını çizdi. Vadeli işlem piyasasının devreye alınması ile spot piyasadan değişik olarak ELÜS’e dayalı ürünlerde ileri vadeli fiyat oluşumu sağlanacağını ve ihtimaller içinde fiyat dalgalanmalarına karşı evvelde korunma amaçlı işlem yapma fırsatı sunulacağını dile getirdi. 2024-2028 yıllarını kapsayan 12. Kalkınma Planı’nda belirtilen mali piyasalara yönelik siyaset ve tedbirler içinde, ürün uzmanlık borsalarının ürün ve hizmet çeşitliliğinin artırılması ve emtia piyasalarında risk yönetiminin güçlendirilmesi politikasının yer aldığına işaret eden Kırali, vadeli işlemlerin, emtia piyasalarında risk yönetim araçlarını çeşitlendirerek ziraat sektörünün sürdürülebilir büyümesine katkıda bulunacağını kaydetti. Kırali, teknik altyapısı tamamlanan, belge-kayıt düzenine ilişkin hukuki altyapısının hazır hale gelmesi için çalışmaların devam etmiş olduğu Teverruk Piyasası’nın ise Gelir İdaresi Başkanlığı ile mevzuat çalışmalarının tamamlanması durumunda 2024’te devreye alınacağını altını çizdi.

ÜRÜN PİYASASI ARACI KURUMLARI OLUŞTURULACAK

TÜRİB Genel Müdürü Ali Kırali, PARA Dergisi’nin sorularını yanıtladı. Kırali, TÜRİB ELÜS Piyasası’nın, aracılı sistemle piyasa dinamiklerini tekrardan şekillendirecek mühim bir dönüşüme hazırlandığını altını çizdi. Bu dönüşümün, piyasanın daha etkin ve saydam işlemesini sağlayacak altyapı ve mevzuat değişikliklerini içerdiğini söyleyen Kırali, “Bu sürecin mühim bir parçası olarak, ürün piyasası aracı kurumlarının (ÜPAK) oluşturulması ve işler hale getirilmesi hazırlıkları 2024 yılı ilk yarısında hız kazanmıştır. 2024 yılı ilk yarısında ÜPAK’ların müessese çalışmalarını tamamlanması umut ediliyor” dedi.

Kırali’nin verdiği bilgiye gore; ürün piyasası aracı kurumlarına ilişkin mevzuat değişimleri, “TÜRİB’de Aracılık Faaliyetleri ile Aracıların Nezaret ve Denetimi Hakkında Yönetmelik” kapsamında, 26 Aralık 2023’te Resmi Gazete’de yayımlanarak resmiyet kazanmıştır. Aracılı yapıda piyasa işleyişi ile alakalı düzenlemelerin tamamlanmasının peşinden, ÜPAKların Tecim Bakanlığı’ndan alacakları etkinlik izni, Borsa üyeliği süreçleri, Takasbank ve Merkezi Kayıt Kuruluşu ile üyelik süreçlerinin tamamlamaları gerekiyor. Bu süreçler, aracılı sistemin sıhhatli işleyişinin temelini oluşturacak. Ek olarak, bu kuruluşların teknik altyapı entegrasyon emekleri da paralel olarak devam etmekte olup piyasa işleyişinin sorunsuz bir halde gerçekleşmesini sağlamak için paydaşlarla entegre testler devam ettiriliyor.

YENİ YATIRIM FIRSATLARI

Aracılı sisteminin piyasaya entegrasyonunun, ÜPAK vasıtasıyla, tarımsal ürünlerin finansmanında yenilikler sunacağını belirten Kırali, aracı kurumların ELÜS piyasasına entegrasyonunun, tarımsal ürünlerin finansmanı ve pazarlanması alanında yeni bir süreci temsil edeceğini kaydetti. Kırali, ÜPAK’ların sağlayacağı finansman imkanları, hizmet çeşitliliği, pazar erişimi kolaylıkları ve piyasa koşullarının iyileştirilmesi benzer biçimde katkıların, ziraat sektörünün sürdürülebilir büyümesine mühim katkıda bulunacağını altını çizdi. ÜPAK’ların mudilere sağlayacağı katma kıymetli hizmetlerin kullanıcı dostu buyruk iletim ara yüzleri, mobil aplikasyonlar ile ülke genelinde yaygın şirketleşmeler, acenteliklerle daha geniş ziraatçi ve yatırımcı kitlesine erişim imkanı sağlanacağını dile getirdi. Aracılı sisteme geçilmesinin TÜRİB-LİDAŞ-yatırımcı içinde köprü görevi görmek suretiyle koordinasyonu sağlayacağını ifade eden Kırali, yatırımcılar ile birebir muhatap olmak suretiyle gereksinim duyulan operasyonel iyileştirmelerin daha süratli devreye alınacağını altını çizdi. Kırali, bu katkılar yardımıyla, ÜPAKların çiftçilere ve öteki üreticilere daha geniş finansman seçenekleri sunarak tarımsal üretimin finansman erişimini genişletirken, çeşitlenmiş hizmetlerle ziraat sektörünün gereksinimlerine hususi çözümler geliştireceklerini kaydetti. ÜPAK’lar ile aracı yapının gelişimi, ziraat emtiasına dayalı vadeli işlem piyasasının gelişimini de teşvik edeceğini, ziraat piyasalarının derinleşmesine ve çeşitlenmesine katkı sağlayacağını, yatırımcılara yeni yatırım fırsatları sunacağını belirtti.

EN YAYGIN KULLANILAN KATILIM FİNANS MODELİ…

Kırali, TÜRİB Teverruk Piyasası’nın teknik altyapısının tamamlandığını vurgulayarak, hukuki altyapının hazır hale gelmesi için çalışmaların 2024 senesinde tamamlanmasının hedeflendiğini kaydetti. Söz mevzusu piyasanın devreye alınmasından ilkin çıkarılması ihtiyaç duyulan belge-kayıt esaslarına yönelik mali düzenlemelerin tamamlanması için paydaşlarla çalışmaların devam ettiğini dile getiren Kırali, “2024 senesinde bu mevzuat tamamlanırsa Teverruk Piyasası’nı da devreye alabileceğiz” ifadelerini kullandı.

Kırali, katılım finansında kısa vadeli fon temininde teverruk finansman modeli uygulamasının yaygın olarak kullandığını söyleyen Kırali, Türkiye’de gömü işlemleri ve tekrardan yapılandırma ile sınırlandırılmış olsa da teverrukun, yurtdışından finansman, mevduat ve bankalar arası para piyasasını içeren temel bankacılık alanlarının tümünde en yaygın kullanılan katılım finans modeli bulunduğunu altını çizdi.

Kırali, “Teverruk ile finansman yöntemi katılım bankaları tarafınca ağırlık olarak yurtdışında gerçekleştirilmekte idi. Borsamız tarafınca geliştirmesi tamamlanan Teverruk Piyasası ile söz mevzusu işlemlerin vatanımızda gerçekleşmesinin önü açıldı.

Türkiye Katılım Bankaları Birliği verilerine gore 2023’te Türkiye’de teverruk yöntemiyle kullandırılan fonların toplamı ortalama olarak 65 milyar lirayı buldu. Küresel ölçekte katılım finansında ise 2022 verileri 2019 verileri ile karşılaştırıldığında, teverruk en fazlaca paya haiz. Fon kullanımı yüzde 28 atışla 110.2 milyar dolardan 141.5 milyar dolara ulaştı. Bu zamanda mevduat yüzde 72 artışla 102.9 milyar dolardan 176.6 milyar dolara terfi etti. Bankalar arası para piyasası işlemleri ise yüzde 369 artışla 1.6 milyar dolardan 7.5 milyar dolara çıktı” diye konuştu.

YAPAY ZEKA DESTEKLİ GÖZETİM

TÜRİB’in kullanmakta olduğu mevcut piyasa nezaret sisteminin, suni zeka destekli altyapıya taşınması emekleri sürdürülüyor. 1 Kasım 2023’te başlamış olan 11 aylık TÜBİTAK 1005 desteği alındığını belirten Kırali, Suni Zeka Destekli Nezaret projesinin 2024 yılı son çeyreğinde devreye alınmasının hedeflendiğini kaydetti. İşlettikleri piyasalarda meydana gelen işlemlerin itimat, özgür rekabet ve istikrar içinde gerçekleşmesini sağlamak için piyasa bozucu eylemlerin tespitine ve düzenleyici kuruluşlara raporlanmasına yönelik çalışmaların TÜRİB tarafınca yerine getirildiğini vurgulayan Kırali, bu kapsamda, Suni Zeka Destekli Nezaret projesinin Türkiye’nin ziraat piyasasını daha etkin ve saydam bir hale getirmeyi amaçlayan mühim bir girişim bulunduğunun altını çizdi. Kırali, bu projenin, yerli kaynaklar kullanılarak geliştirilmekte olup, ziraat ürünleri piyasasında meydana gelebilecek piyasa bozucu eylemleri tespit etme ve caydırma kapasitesini artıracağını dile getirdi.

Dokuz ay vadeli faizsiz kredi

Kırali, TÜRİB’in, ziraat piyasasında sıhhatli ve gerçekçi fiyat oluşumunu elde eden etkin bir işlem platformu olma misyonunu sürdürdüğünü ve ziraat ekosisteminin şekillenmesinde mühim bir rol oynadığını altını çizdi. Borsada oluşan fiyatların, çiftçinin finansmana erişimine, ziraat sektörünün istikrarlı büyümesine ve sürdürülebilirliğine katkı sağlayarak ziraat emtiasına dayalı finansal araçların gelişimi için mühim bir zemin oluşturduğunu söyleyen Kırali, çiftçilerin, lisanslı depoculuk ve ELÜS’ler yardımıyla kendilerine sağlanan ELÜS teminatlı kredi imkanları ile finansal sürdürülebilirliklerini artırabildiğini altını çizdi. Ziraat Bankası ve Ziraat Kredi Kooperatifleri’nce lisanslı depolar tarafınca ihraç edilen ELÜS tutarının yüzde 75’ine kadar azami dokuz ay vadeli olarak faizsiz kredi verilebildiğini kaydeden Kırali, “TÜRİB endekslerine dayalı ilk finansal vasıta olan TÜRİB Buğday Ekmeklik Endeksi’ne dayalı varlığa dayalı menkul kıymet ihracını, 2024 yılı Şubat’ta ilk kira sertifikası (sukuk) ihracı izledi. Bu adımlar çiftçiler için finansman kaynaklarında mühim yenilikler olarak kaydedilirken, hem de Türkiye finans piyasasında güvenilir karşılaştırma ölçütü TÜRİB Tarımsal Ürün Endeksleri’nin ziraat sektörüne yönelik finansal ürünlerin tasarımında mühim rol üstlenmesini sağlamış oldu” dedi.

2029’a kadar gelir ve kurumlar vergisi muafiyeti

Kırali, ELÜS, lisanslı depoculuk ve TÜRİB ELÜS Piyasası üstünden üreticilere sunulan destek ve teşviklere de değindi. ELÜS’e yönelik desteklerin; çiftçilerin, ürünlerini lisanslı depolarda saklayarak ve ELÜS’e bağlayarak, nakliye, çözümleme, kira desteği ve çeşitli vergi istisnalarından oluşan devlet teşviklerinden istifade ettiğini kaydetti. Lisanslı depolarda gizlenen tarımsal ürünlerin satımından elde edilmiş kazancın 2028 yılı sonuna kadar gelir vergisi (zirai faaliyetlerden doğan gelirler dahil) ve kurumlar vergisinden muaf bulunduğunu belirten Kırali, öteki taraftan ilgili işlemlerin damga vergisi ve KDV’den kural dışı edildiğini kaydetti. Kırali, bankaların ELÜS teminatlı kredi imkanı sağladığına dikkat çekti.

“Türkiye, teverruk piyasasında finans merkezi olabilir”

Teverruk Piyasası’nın katılım bankaları için, katılım finansa uygun kısa vadeli fon temin edilecek bir organize piyasa ihtiyacına yanıt vereceğini vurgulayan Kırali, teverruk işlemlerinin şu anda katılım bankaları tarafınca yurt dışındaki piyasalardan gerçekleştirildiğine dikkat çekti. Kırali, söz mevzusu işlemlerin TÜRİB Teverruk Piyasası’nın açılmasıyla yurtiçine çekileceğinin altını çizdi. Kırali, piyasanın etkinliğinin artması ile Türkiye’nin teverruk piyasasında rekabet edebilmesi ve bu alanda internasyonal bir finans merkezi olabilmesinin sağlanacağını söylemiş oldu.

Teverruk, nakit gereksinim duyan kurum ya da kuruluşun nakdi elde etmek için bir ticari malın katılım bankası aracılığı ile alınması, sonrasında bu ticari malın bir başka kişiye satılması ile nakit elde edilmesi. Teverruk, bir katılım bankasının müşterisi ve iki emtia tedarikçisi olmak suretiyle dört tarafı içeren iki ayrı emtia alım satım işlemini kapsıyor. İşlemlerin birleşimi, emtiayı kararlaştırılan bir fiyattan (belirli bir kar oranına gore belirlenir) vadeli olarak satın alan karşı taraf açısından bir borç yükümlülüğü yaratmaya hizmet ediyor. Teverruk işlemlerinde geniş bir emtia yelpazesi kullanılıyor. Bunlar içinde ham palm yağı, plastik reçine, metaller, kauçuk, ham petrol ve mahalli yada küresel olarak tedarik edilen dijital emtialar yer ediniyor.

2023’te 82 milyar liralık işlem hacmi gerçekleşti

Ziraatçi, tüccar, sanayici ve yatırımcıların ekosistemini oluşturduğu TÜRİB ELÜS Piyasası’nda, 2023’te 331 binin üstünde işlem, 12 milyon ton ve 82 milyar liralık işlem hacmi gerçekleşti. Kırali’nin yapmış olduğu açıklamalara gore; 2024 yılının ilk iki ayında ise 10 binin üstünde işleme, 722 bin ton ve 6 milyar liralık işlem hacmine ulaşıldı. ELÜS Piyasası’nda 2023 yılı sonu itibarıyla 17 üründe işlem gerçekleşti. Halihazırda ELÜS Piyasası’nda Arpa, buğday, mısır, çavdar, çeltik, yulaf, nohut, mercimek, fasulye, ayçiçeği tohumu, soya fasulyesi, zeytin, pamuk, fındık, kuru kayısı, kabuklu antep fıstığı, tritikale, kanola olmak suretiyle ELÜS’e mevzu 18 tane ürün bulunuyor. Yeni eklenen kanola hemen hemen lisanslı depoda saklanmamış ve ELÜS ihracı gerçekleştirilmemiş olup, 2024 hasatında ilk işlemlerin gerçekleşmesi umut ediliyor. Peynir ve kuru üzüm ise ELÜS’e mevzu olacak yeni çıkan ürünler içinde yer ediniyor.

Ayrıca faaliyete geçmiş olduğu 2019 yılı sonunda 50 bin kayıtlı yatırımcı sayısına ulaşan TÜRİB’de, 2020’de 80 bin, 2021’de 106 bin, 2022’de 162 bin, 2023’te ise 216 bin kayıtlı yatırımcı sayısına ulaşıldı.

Lisanslı depoculukta kapasite artışı ihtiyacı

Kırali, besin arz güvenliğini sağlama ve sıhhatli koşullarda saklanarak besin israfının önlenmesine büyük katkılar elde eden lisanslı depoculukta kapasite artışı ihtiyacına dikkat çekti. Kırali, “2019’dan 2023’e kadar gizleme kapasitesinin 4 milyon tondan 10 milyon tona çıkması, bu alandaki yatırım ihtiyacını göstermiş, sadece 2023 hasadının gereksinimleri karşılamada yetersiz kalmış olduğu, kapasite artışına gerekseme olduğu görüldü. Bu çerçevede, hususi sektörün yatırımları hızlandı ve orta vadede 20 milyon tonluk gizleme kapasitesine erişme hedeflendi. Devlet teşvikleri ve sağlanan itimat ortamı yardımıyla, lisanslı depo kapasitesi ve elektronik ürün senetlerinin çeşitliliği artmaya devam edecek. Bu gelişmeler, hem mahalli hem de internasyonal düzeyde besin güvenliğine mühim katkılar sağlayarak, besin sistemimizin sürdürülebilirliğini destekleyecek ve besin erişimini kolaylaştıracak” diye konuştu.

Kırali’nin verdiği bilgiye gore, Türkiye genelinde 189 lisanslı depo ile 264 lisanslı depo şubesi bulunuyor. Toplam depolama kapasitesi 10 milyon ton olmakla beraber 7.2 milyon ton ürün depolanıyor. 24 milyon 456 bin 826 ton lisanslı depo kapasitesi için müessese izni başvurusu yapılırken 14 milyon 992 bin 826 tonluk kapasiteye müessese izni verilmiş bulunuyor.