Sömürgecilerin kanlı mirası: Cetvelle bölünen Ortadoğu

Tarihçi James Barr’ın ‘Kumda bir hat’ (A line in the sand) adlı kitabında anlattığına nazaran, tarih 16 Aralık 1915’di. Kendisini Ortadoğu uzmanı olarak pazarlamış fakat bu konudaki bilgisi şüpheli Sykes, İngiltere harp kabinesine Osmanlı topraklarının iyi mi paylaşılması gerektiği mevzusundaki görüşlerini anlatıyordu:

“Bu hattın güneyi bizim denetimimizde olmalı. Kuzeyini Fransızlara bırakabiliriz. Fransa ile bu mevzuda mümkün olmasıyla birlikte acele anlaşıp, Suriye mevzusunda da kati bir anlaşmaya varmalıyız.”

Osmanlı topraklarının iyi mi paylaşılacağının tartışıldığı bu toplantıdan iki yıl sonrasında, Filistin’de bir İsrail Devleti kurulması için ilk adımları atan dönemin Deniz Kuvvetleri Amirali Arthur Balfour, Sykes’ın önerisi karşısında kuşkuluydu:

“Mısır’ın 90-100 mil doğusundaki toprakları önemsiyoruz fakat siz bizlere daha da doğuya çöle ve oldukça azca ekilebilir toprağı olan bir alana doğru gitmemizi öneriyorsunuz. Bu bizim Mısır’daki pozisyonumuzu güçlendirmek yerine zayıflatır.”

Tartışmaları dinleyen devrin İngiltere Başbakanı Henry Asquith toplantıya noktayı koydu:

“Fransızlarla diplomatik bir antak kalma yapmalıyız.”

İngiltere’nin çıkarları.. İngiltere, kazanacağına güvenli olduğu Birinci Dünya Savaşı sonrasında Ortadoğu’yu kendi çıkarları doğrultusunda iyi mi şekillendireceğini belirlemek suretiyle ilgili bakanlıkların temsilcilerinden oluşan bir komite kurmuştu. Bu komitede Harp Bakanlığı’nın danışmanı da Skyes’dı. Komitenin hazırladığı rapora nazaran, İngiltere’nin önündeki seçenekler şunlardı:

• Osmanlı Devleti’nin İtilaf Devletlerince ilhakı;

• Osmanlı Devleti’nin topraklarının tesir alanı olarak paylaşılması; Osmanlı Devleti’ni olduğu benzer biçimde bırakmak fakat hükümetini doğal kılmak;

• Osmanlı’yı yarı özerk bölgelere ayırıp, yerinden yönetimlerini sağlamak. Kabul edilen yarı özerk bölgeler de şunlardı; Suriye, Filistin, Ermenistan, Anadolu, Mezapotamya.

Komite, Bakanlar Kurulu’na bu seçeneği tavsiye etmeye karar verdi.

İngiltere’nin derdi, Mısır ve Süveyş Kanalı’nı, ek olarak Hindistan’a giden yolları korumaktı. O dönemde yeni yeni keşfedilmeye başlanan fakat var olup olmadığından güvenli olunmayan Irak’taki petrol yatakları da gözardı edilmiyordu. Komite’nin önerilmiş olduğu çözüme nazaran, İngiltere Akdeniz’den Basra Körfezine kadar olan bölgeyi tesiri altına alacaktı.

Sykes, bir arkadaşına şunları yazıyordu;

“Türkiye diye bir şey artık var olmamalı. İzmir, Yunanlıların olacaktır. Adana İtalyan, Cenup Toroslar ve Şimal Suriye Fransız, Filistin, Mezopotamya İngiliz ve geri kalan İstanbul dâhil Rus.”

Fransa’nın çıkarları.. Sadece bir mesele vardı, Suriye’yi isteyen Fransa’yı bu plana ikna etmek.

İngiltere ve Fransa, Birinci Dünya Savaşına bağlaşık olarak girmiş olsa da Osmanlı topraklarının iyi mi paylaşılacağı mevzusunda birbirlerine güvenmiyorlardı. Birinci Dünya Savaşı’ndan ilkin de Afrika için anlaşmazlığa düştükleri olmuştu.

Akdeniz’in doğusunda ticari, politik ve dini ilişkiler kurmuş olan Paris hükümeti içinse, Suriye ve Filistin, Ortadoğu’nun Fransası’ydı. Fransızlar, bu tezlerini desteklemek için bu bölgede Haçlı Seferleri esnasında Latin Krallıkları kurduklarını bile hatırlatıyor ve bölge halkının Fransa yönetimi altında yaşamayı istediğini öne sürüyordu. Onlara nazaran Şam, ihtimaller içinde bir Arap İslâm Devleti’nin merkeziydi ve bu şekilde bir merkezin rakip İngilizlerin denetimine girmesi kabul edilemezdi.

Fransızlar, İngiltere’nin Ortadoğu emellerini de imparatorluklarını genişletmek arzusu olarak algılıyordu.

Cihad korkusu..İngiltere’nin başka bir derdi de Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na girerken ‘cihad’ duyuru etmiş olmasıydı. İngilizler, bilhassa o dönemdeki Hindistan’dan topladıkları Müslüman askerlerinin cihad çağrısına uyacağından endişeliydi. Hem bu olasılığın tesirini azaltmak, hem de o dönemde yeni yeni ortaya çıkan öteki organik kaynakların yönetimini ele geçirmek suretiyle Arap Krallığı vaat ederek ayaklandırmayı umdukları Mekke Emiri Şerif Hüseyin ile görüşmelere başlamıştı. Fransızlar, bu görüşmeleri fark ettiklerinde öfkelerini gizlemediler.

Gizli saklı Sykes-Picot anlaşmasına giden görüşmelerin ilk turu denilebilecek görüşmeler, işte bu ortamda 23 Kasım 1915’te Londra’da gerçekleşti.

Fransızların üstün bir kültürü olduğuna inanan ve Doğu Akdeniz’in Fransız mandası altında olması icap ettiğini korumak için çaba sarfeden Koloni Partisi üyesi, Osmanlı Devleti ile ülkesi harbe girinceye kadar Fransa’nın Beyrut’taki Konsolosu George Picot, bu görüşmede müttefiklerinin Şerif Hüseyin’e verdiği sözleri şu sözlerle eleştiriyordu:

“Araplara büyük bir devlet sözü vermek, onların gözüne kum atmak benzer biçimde bir şey. Bu şekilde bir devlet hiçbir süre olması imkansız. Oldukça fazla sayıdaki Arap kabilelerinden bir tüm oluşturamazsınız.”

Fransa’nın taktiği

Fransızların karşı olduğu şey, İngiltere denetimindeki büyük bir Arap Devleti’ydi. Yoksa onların planı da bölgede Arap ülkeleri kurmaya dayanıyordu fakat kukla Arap ülkeleri. Zira Fransa, Suriye’yi direkt denetimi altına almanın maliyetli olacağını hesaplıyordu. Picot, direkt Fransız hakimiyetini yalnız Akdeniz kıyılarında ve genişletilmiş bir Lübnan’da istiyordu. Onun görüşme taktiği şuydu; Fransa, Suriye’nin tamamı için direkt yönetimde ısrar edecek fakat bu isteğini müzakerelerde daraltarak ödün vermiş benzer biçimde görünecekti.

Musul meselesi..Picot’nun bir hedefi de Fransız tesir alanını Musul’a kadar uzatmaktı. İngilizler de bu mevzuda diretiyormuş benzer biçimde yapıyorlardı zira Musul’u Fransızlara bırakarak, müttefikleri olmalarına karşın güvenmedikleri Rusya ile aralarında Fransızların tampon olmasını istiyorlardı.

Filistin meselesi…Sykes ve Picot’un anlaşamadığı başka bir nokta da Filistin’di. Her ikisi de Filistin’i istiyordu. İngilizler ek olarak Mısır’ı koruyacak bir donanma yerleştirmek için İskenderun Limanı’nı da talep ediyordu.

Kırmızı-Mavi-Kahverengi uzlaşma

Uzun pazarlıklar sonucunda İngiltere ve Fransa uzlaşmaya vardı. Osmanlı Devleti’nin bugünkü Ortadoğu’daki toprakları kırmızı, mavi ve kahverengi bölgelere boyanmıştı.

İngilizler, İskenderun’dan vazgeçme karşılığında Akka ile Hayfa limanlarını alıyordu. Bu bölge dışındaki Filistin toprakları kahverengiydi, doğrusu internasyonal yönetime bırakılacak, kaderine sonrasında karar verilecekti.

Bağdat ve Basra kırmızıydı, doğrusu İngilizlere bırakılıyordu. Fransa büyük Lübnan’ı, Adana ve çevresini alıyordu artık mavi renkliydi. Bu bölgelerde İngiltere ve Fransa direkt ya da dolaylı yönetimler kuracaktı. Ek olarak İngilizler, Kerkük’ten Gazze’ye kadar bir alanı da tesir alanı olarak belirlemişti. Fransızların tesir alanıysa Musul, Halep ve Şam üçgeninde olacaktı. Bu tesir alanlarında Arap Devletleri kurulacaktı.

Ortadoğu halklarının ne istediğini tamamıyla gözardı eden ve sömürgeleştiren bu gizli saklı anlaşmanın uygulanmasının koşulunu İngiltere ve Fransa şu şekilde belirledi: Arap isyanından sonrasında.

Sadece oldukça geçmeden İngilizler, Musul’u Fransızlara, Filistin’i internasyonal yönetime bıraktıklarına pişman oldular. Harp esnasında her iki durumu da değiştirecek hamleler yaptılar.

İngiliz ve Fransızların Filistin oyunu

Sykes ve Picot bu gizli saklı anlaşmayı onay için Rusya’ya götürdüler. İngilizler benzer biçimde, Fransızlar da Filistin anlaşmasından memnun değildi. İngilizlere fazla taviz verildiğini düşünen Ruslar, Fransızlarla başka bir gizli saklı antak kalma yapmışlardı, Filistin’i internasyonal yönetime değil, Fransa’ya bırakmak üzerineydi bu antak kalma. Fransızların ve İngilizlerin birbirinden habersiz Filistin hesapları, her ikisini de o dönemde yavaş yavaş güçlenmeye başlamış olan Siyonist hareketle işbirliğini götürdü ve bugünkü Filistin meselesinin temelleri de o dönemde atılmaya başlandı. Arap halklarının isteklerini iyice gözardı ediyordu bu durum.

Ruslar devrede

Ruslar, pek beğenmedikleri bu anlaşmayı, gene de kendi çıkarlarını geliştirerek onaylamayı tercih ettiler. Ruslar adına müzakereleri devrin Dışişleri Bakanı Sergei Sazanov yapmış oldu. O yüzden anlaşmaya Sykes-Picot-Sazanov anlaşması da deniliyor. Ruslar, kendilerine bırakılan İstanbul ve Boğazları kafi görmeyip, Trabzon, Erzurum ve Van’ı da istedi. İngiltere ve Fransa da kabul etti.

Sadece anlaşmanın üstünden oldukça süre geçmeden Rusya’da devrim oldu. Bolşevikler, Rus Dışişleri Bakanlığındaki belgeleri yayınlamaya başladı. Böylece Sykes-Picot anlaşmasıyla ilgili yazışmalar da antak kalma daha uygulamaya tam olarak girmeden ortaya çıkmış oldu.

Osmanlı Devleti’nin o dönemdeki yöneticilerinden Cemal Paşa, 4 Aralık 1917’de Beyrut’ta Sykes-Picot anlaşmasının bilincinde olarak bir konuşma yapmış oldu:

“İngilizlerin gerçek amacı artık biliniyor. Şimdi Şerif Hüseyin, kendisinin niçin olduğu bu aşağılamaya katlanıp, İslâm’ın Halifesi’nin önerilmiş olduğu onuru, İngilizlere köle bir devlete değiştirecek mi?”

Hicaz’da çoktan bir ayaklanma başlatmış olan Şerif Hüseyin, İngiltere ile ittifaka devam etme sonucu aldı. Sadece harp bittiğinde elinde kalan hayallerinin oldukça gerisindeydi. İngiltere ve Fransa, Suriye için bir dönem ihtilaf yaşasa da, Ortadoğu Skyes-Picot temelinde şekillendi. Sonrasındaki gelişmelerle Skyes-Picot kağıt üstünde yazıldığı şekliyle uygulanmadı fakat bugünkü Ortadoğu’ya biçim veren ilk yazılı belge olarak tarihe geçti.