PARA ANKARA/ HÜLYA GENÇ SERTKAYA Büyümenin öncü göstergesi endüstri üretiminde yavaşlama 2023 Kasım’da da devam etti. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine nazaran endüstri üretimi endeksi 2023 Kasım’da aylık yüzde 1.4 azalırken, senelik yüzde 0.2 artış gösterdi. Endüstri üretiminde aylık bazda daralma serisi Kasım’la beraber beşinci ayına girdi. Sanayinin alt sektörleri incelendiğinde, Kasım’da aylık bazda madencilik ve taş ocakçılığı sektörü endeksi yüzde 4.5, imalat endüstri sektörü endeksi yüzde 1.3 ve elektrik, gaz, buğu ve iklimlendirme üretimi ve dağıtımı sektörü endeksi yüzde 1 azaldı. Endüstri üretimindeki daralmada para politikalarında sıkılaşma tedbirlerinin yanı sıra, dış talebin ılımlı bir halde yavaşlaması da etkili bulunduğunu ifade eden ekonomistler, 2023 Aralık’ta da endüstri üretiminde negatif bir görünüm olabileceğine işaret ediyor. Sanayide yavaşlamanın, 2023 yılı son çeyrek gelişme performansına da negatif yansıyabileceği vurgulanıyor. Bilinmiş olduğu suretiyle Türkiye ekonomisi 2023’ün ilk dokuz ayında yüzde 4.7 büyüdü. Orta Vadeli Program’da (OVP) Türkiye ekonomisinin 2023 senesinde yüzde 4.4, 2024 senesinde yüzde 4 büyümesi hedeflendi. Türkiye ekonomisinin 2023 yılı son çeyreğine ilişkin dönemsel gayrisafi yurtiçi hasıla (GSYH) verileri 29 Şubat 2024’te açıklanacak. Ayrıca Dünya Bankası’nın Küresel Ekonomik Beklentiler Raporu’nda; Türkiye’nin 2023’te yüzde 4.2, 2024’te yüzde 3.1 büyümesinin beklendiği bildirildi. Banka, 2023 için yüzde 2.6 olarak tahmin edilen küresel ekonomik büyümenin 2024’te yüzde 2.4 olmasının beklendiğini kaydetti.
“FİRMALAR PAZAR ÇEŞİTLENDİRMESİ YAPMALI”
Selçuk Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Esra Kabaklarlı, Kasım’da endüstri üretiminde iç ve dış talep kaynaklı yavaşlamanın sürdüğüne işaret etti. Endüstri üretim endeksinin aylık bazda 2023 Temmuz’dan itibaren peş peşe beş ay daraldığına dikkat çeken Kabaklarlı, “2023 Kasım ayı endüstri üretimi aylık yüzde 1.4 azaldı. Bu durumu 2023 yılı ikinci yarısında değişen para politikasına bağlı olarak artan faiz oranları ve sıkılaşan para talebinin üretime yansıması olarak görüyorum. Yurtiçinde sıkılaşan talep koşulları çerçevesinde bilhassa iç öğrenci yönelik üretim icra eden dayanaklı tüketim malları alt grubu, senelik (- yüzde 5.1) ve aylık (-yüzde 7.3) olarak en fazla düşüş gösteren sektör. En mühim ihracat pazarımız Almanya’nın Kasım ayı endüstri üretim endeksi aylık yüzde 0.7 daralırken endeksteki senelik düşüş yüzde 4.8 olarak görüldü. Firmaların daralan yurtiçi talep koşullarına bağlı olarak ihracata yönelik üretim yapması açısından pazar çeşitlendirmesi yapması gerekiyor” dedi.
“ARALIK’TA DA DARALMA DEVAM EDEBİLİR”
Türkiye’nin endüstri üretimindeki daralmada giyim, tekstil, deri benzer biçimde emek-yoğunluğu yüksek sektörlerin başı çekmeye devam ettiğini söyleyen Kabaklarlı, şunları kaydetti:
“Endüstri anketi göstergeleri hem iç hem dış talep koşullarının endüstri üretimi üstündeki tesirini sürdürdüğüne işaret ediyor. Parasal aktarım mekanizmasının gecikmeli olarak (6-12 ay) gerçek sektör üretimine tesiri düşünüldüğünde, bu minvalde Aralık’ta da endüstri üretimi ana eğiliminde aylık bazda daralma görebiliriz. Endüstri üretim endeksinde yüksek teknolojili üretimin senelik düşüşü yüzde 9.3 ile göze çarpıyor. Orta düşük ve orta yüksek teknolojili ürünlerin endüstri endeksinde üretimi senelik bazda artmasına karşın yüksek teknolojili ürünlerin üretiminin düşmesi mühim bir yapısal problem olarak değerlendirilebilir. Bu durumda teşvik mekanizmasında katma kıymeti yüksek olan yüksek teknolojili üretim icra eden firmalar belirlenip daha çok desteklenebilir. Öteki mühim bir husus ana para malları üretiminin, Ekim’deki aylık yüzde 1 daralmanın peşinden Kasım’da da yüzde 1.4 gerilemesi. Makine ve ekipman imalatındaki düşüş ise yüzde 2 oldu. Sıkılaşan para politikasına bağlı azalan yatırımlar ve ana para mallarının üretimindeki azalış 2023 GSYH gelişme rakamlarına negatif yansıyabilir.”
İŞSİZLİK ORANI YÜZDE 9
İşsizlik oranı son dört aylık gerilemenin peşinden Kasım’da artışa geçti. TÜİK tarafınca açıklanan hanehalkı işgücü araştırması sonuçlarına nazaran 15 ve daha yukarı yaşlarındaki kişilerde işi olmayan sayısı mevsim etkisinden arındırılmış verilerle Kasım’da bundan önceki aya nazaran 115 bin şahıs artarak 3 milyon 116 bin şahıs oldu. Kasım’da işsizlik oranı 0.4 puan artarak yüzde 9 seviyesinde gerçekleşti. (TÜİK, geçen ay yüzde 8.5 olarak açıklamış olduğu Ekim ayı işsizlik oranını yüzde 8.6 olarak güncelledi.) İstihdam edilenlerin sayısı Kasım’da aylık 236 bin şahıs azalarak 31 milyon 611 bin şahıs oldu. İşgücü Kasım’da aylık 122 bin şahıs azalarak 34 milyon 726 bin şahıs düzeyinde gerçekleşti. 15-25 yaş grubunu kapsayan genç nüfusta işsizlik oranı aylık 0.3 puan artarak yüzde 16.5 oldu. Zamana bağlı tamamlanmamış istihdam, potansiyel işgücü ve işsizlerden oluşan atıl işgücü oranı Kasım’da aylık 1.3 puan artarak yüzde 22.7 düzeyinde gerçekleşti. Ayrıca 2024-2026 yıllarını kapsayan OVP’de işsizlik oranı hedefi 2023 sonu için yüzde 10.1, 2024 sonu için yüzde 10.3.
Ayrıca geçen hafta ciro endeksleri ve perakende satış endeksleri de açıklandı. TÜİK verilerine nazaran 2023 Kasım’da endüstri, inşaat, tecim ve hizmet sektörleri toplamında ciro endeksi senelik yüzde 66.1, aylık yüzde 3 arttı.
Durağan(durgun) fiyatlarla perakende satış hacmi Kasım’da senelik yüzde 12.8, aylık yüzde 0.2 artarken, cari fiyatlarla perakende ciro senelik yüzde 79.8, aylık yüzde 3.6 artış gösterdi.
CARİ DENGE 2.7 MİLYAR DOLAR AÇIK VERDİ
2023 Kasım’da Türkiye’nin cari işlemler hesabı 2.7 milyar dolar açık kaydetti. Altın ve enerji hariç cari işlemler hesabı ise 2.15 milyar dolar fazla verdi. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) verilerine nazaran 2023’ün 11 ayında cari denge senelik bazda 535 milyon dolar artışla 43.6 milyar dolar açık verirken, Kasım itibarıyla yıllıklandırılmış cari açık bundan önceki aya nazaran 1.3 milyar dolar azalışla 49.6 milyar dolar oldu. OVP’de 2023 yılı sonunda cari işlemler hesabının 42.5 milyar dolar açık vermesi öngörülmüştü. Kasım’da ödemeler dengesi tanımlı dış tecim açığı 4.4 milyar dolar olarak gerçekleşti. Gezi kaleminden meydana gelen net gelirler 2.3 milyar dolar olarak kaydedildi. Direkt yatırımlardan meydana gelen net girişler 921 milyon dolar oldu. Portföy yatırımları 5.37 milyar dolar tutarında net giriş kaydetti. Kasım’da resmi rezervlerde 6.7 milyar dolar net artış oldu. Net hata noksan kaleminde Kasım’da 1.97 milyar dolar, senenin 11 ayında 10 milyar 46 milyon dolar çıkış yaşandı.
DIŞ TİCARETTE İLK ÇEYREK BEKLENTİLERİ…
İhracat ve ithalat beklentileri geriledi. Tecim Bakanlığı’nın1-15 Aralık 2023 tarihleri içinde uygulanan dış tecim beklenti anketi sonuçlarına nazaran, 2024 yılı birinci çeyrek ihracat beklenti endeksi bundan önceki çeyreğe nazaran 9.1 puan azalarak 104.9 oldu. 2024 yılı birinci çeyrek ithalat beklenti endeksi ise bundan önceki çeyreğe nazaran 6.7 puan azalarak 114.6 düzeyinde gerçekleşti.
Geçen hafta İstanbul Endüstri Odası (İSO) Türkiye ihracat iklimi endeksi verileri de açıklandı. Buna nazaran; Kasım’da 49.5 olan imalat sektörü ihracat iklim endeksi Aralık’ta sınırı olan bir artışla yüzde 49.7’ye terfi etti. Endeks, üst üste beşinci ay 50’den düşük olmasına karşın eşik değerin fazlaca hafifçe altında gerçekleşerek ihracat pazarlarındaki talep koşullarının neredeyse değişmediğine işaret etti.
KRİPTO VARLIKLAR DÜZENLEMESİ…
Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) verdiği kısa aranın peşinden 16 Ocak’ta mesaiye başlıyor. Meclis’in öncelikli gündem maddeleri içinde asgari ücret işveren desteğinin 700 liraya çıkarılması ve kısa emek verme ödeneğinin de aralarında olduğu kanun teklifi olacak. SSK ve Bağ-Kur emeklilerine ilave zammın da bu pakette yer alıp almayacağı kabine toplantısı sonrasında netleşecek.
Ayrıca TBMM’nin gündeminde yer alacak düzenlemelerden biri de kripto varlıklara ilişkin kanun teklifi olacak. Gömü ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek, kripto varlıklara ilişkin yasal düzenlemenin teknik çalışmalarında son aşamaya gelindiğini belirterek, kripto varlık düzenlemesiyle temel hedeflerinin bu alanı daha güvenli hale getirmek ve ortaya çıkabilecek riskleri bertaraf etmek bulunduğunu altını çizdi. Bakan Şimşek’in açıklamalarına nazaran; kripto varlık alım satım platformlarına SPK tarafınca lisans verilecek, finansal kuruluşlara benzer olarak asgari etkinlik şartları zorunluluğu getirilecek. Etkinlik şartlarının bilgileri ikincil düzenlemeyle belirlenecek. Internasyonal düzenlemelerle uyumlu olacak şekilde kripto varlıklar geniş anlamda tanımlanacak. Kripto varlık ihracı mevzusunda taslakta iki değişik hususun düzenlendiğine dikkat çeken Şimşek, “Ana para piyasası araçlarının Merkezi Kayıt Kuruluşundaki (MKK) kaydi sistem yerine kripto varlık olarak ihracına olanak verecek şekilde düzenleme yapma mevzusunda Ana para Piyasası Kurumu’na yetki tanınacak. Blokzincir ve benzeri teknolojileri geliştiren kişilerin, kıymeti bu teknolojilerden ayrıştırılamayan nitelikteki blokzincir teknolojisi altyapısını oluşturan kripto varlıklarının satışının kitle fonlaması yöntemiyle yapabilmesine yönelik düzenleme yetkisine yer verilecek” diye konuştu.
“İstihdam açısından sıkıntılı bir yıl geçirebiliriz”
Prof. Dr. Esra KABAKLARLI / Selçuk Üniversitesi Öğretim Üyesi
Kasım 2023’te işsizlik oranı, Ekim 2023’te görülen son 11 senenin en düşük seviyesi olan yüzde 8.6’dan, 0.4 puan bir artışla yüzde 9’a terfi etti. İstihdam oranı Ekim’deki yüzde 48.6’dan yüzde 48.2’ye geriledi. Hanım istihdamında sert düşüş göze çarpıyor. Hanım işsizlik oranı 0.4 puanlık artışla yüzde 11.8’e, adam işsizlik oranı ise 0.3 puan artışla yüzde 7.5’e terfi etti. Bu gelişmeler sonucunda işsizlik oranlarındaki toplumsal cinsiyet farkı Kasım’da 4.2 puandan 4.3 puana çıktı. Genel olarak iş gücü piyasasının en mühim yapısal problemi düşük işgücüne katılım ve bu seviyenin yeterince yükselememesi. İş gücüne katılım oranı Türkiye’de yüzde 52 iken bu oran Avrupa’da yüzde 74. OECD averajı hanımlarda yüzde 66.7, erkeklerde yüzde 80.9 olarak görülüyor. Diğeri mühim bir yapısal problem ise ‘ne istihdamda ne eğitimde olan gençler’. Endüstri üretim endeksindeki aylık gerileme, sıkılaşan talep koşulları ve yeni ücret zamları düşünüldüğünde 2024’te işgücü verilerinde pozitif bir seyir beklememekteyim. Firmalar kredi faizlerindeki artış ile pahalı hale gelen yatırımlar yerine tasarruflara, mevduata yönelmeyi tercih edeceklerdir. İç talepteki sıkılaşma ve Avrupa pazarındaki resesyon düşünüldüğünde istihdam açısından sıkıntılı bir yıl geçirebiliriz. Sadece ABD’de başlamış olacak olan faiz indirimleri ve 2024 yılı sonu beklenen likidite artışı ile gelişmekte olan ülke piyasalarına gelecek fonlardan yeterince direkt yatırım olarak yararlanabilirsek uzun solukta istihdam rakamlarına pozitif yansıyabilir.
“2024, kredi notu görünümünün iyileşeceği bir yıl olacak”
Dr. Ayşegül UÇKUN ÖZKAN / KTO Karatay Üniversitesi Öğretim Üyesi
2023 yılı Kasım ayı endüstri üretimi, senelik yüzde 0.2 artış ile beklentilerin altında kaldı. Böylece büyümenin temel göstergelerinden önde gelen endüstri üretimi, 2023 Temmuz’dan beri devam eden aylık bazdaki düşüş seyrini devam ettirdi. Öteki taraftan, enflasyonla mücadelede takip edilecek OVP ve buna bağlı olarak uygulanacak sıkı para politikası gelişme üstünde de aşağı yönlü bir baskı oluşturuyor. Bu yüzden Dünya Bankası’nın verilerine de paralel olarak beklentim 2023 büyümesinin yüzde 4.2 olarak gerçekleşmesi ve 2024’te ise yüzde 3.1’e gerilemesi. 2023 Kasım’da işsizlik oranı 0.4 puan artarak yüzde 9’a, genç nüfusta işsizlik oranı ise 0.3 puan artarak yüzde 16.5’e terfi etti. Internasyonal Emek verme Örgütü (ILO), 2024’te küresel işsizlik oranının artacağını öngörüyor. Bu yüzden 2024’te vatanımızda de işsizlik rakamlarının artması olası. 2024’te baskıları azaltacak ve ekonomik iyileşmeye katkıda bulanacak gelişmeler de yaşanacak. Kredi risk primimizin (CDS) Mayıs 2023’ten itibaren düşüş seyrini devam ettirmesi sevindirici. Bu düşüşün 2024’ün ikinci yarısına kadar devam edeceğini umuyor ve öngörüyoruz. Internasyonal Para Fonu’nun (IMF) siyasal ve ekonomik belirsizlikleri esas alarak üç ayda bir gösterilen Dünya Belirsizlik Endeksi’ne nazaran ülkemizin 2023 yılı ilk iki çeyreğindeki yüksek belirsizlik ortamı üçüncü çeyrekten itibaren düşüş gösterdi. Tüm bu pozitif gelişmeler, internasyonal yatırımcıların Türkiye ekonomisine itimatını ve ilgisini artıracak. 2024, Türkiye ekonomisinin hak etmiş olduğu listelerde yer alacağı ve kredi notu görünümlerinin iyileşeceği bir yıl olacak. Gene de 2024, ‘seçim yılı’ olarak tanımlanacak bir takvime haiz ve bölgesel gerginlikler dünya ekonomik dengelerini etkileyecek boyutta. Tüm bunlardan hareketle 2024’te Türk ekonomisinin pozitif seyrindeki ivmenin enerjisini gösterecek belirleyici unsur ‘belirsizlik’ olacak.
“Cari açıkta daralma devam eder”
Ayşe ÖZDEN / A&T Bank Baş Ekonomisti
Endüstri üretimi Kasım’da zayıf eğilimini sürdürerek senelik yüzde 0.2 daraldı. Detaylar, imalat endüstri genelinde yayılan bozulmanın devam ettiğini gösteriyor. Mühim sektörlerde yüksek küçülme oranları devam ederken, azca sayıda sektör de senelik pozitif gelişme kaydedebildi. Avrupa Birliği ekonomisindeki yavaşlama ihracat ağırlıklı sektörlerde üretimin yavaşladığına işaret ediyor. Ekonomik aktivite 2023’ün ikinci yarısında yeni iktisat yönetimi ve politikalarının etkisiyle sıkılaşan para politikası, iç talebi zayıflatan tedbirler ve enflasyonla mücadeleyle yavaşlamaya devam ediyor. Endüstri üretimindeki negatif görünümün devam etmesini bekliyoruz. Bir miktar aşağı yönlü riskle beraber, 2023 büyümesinin yüzde 4.5 olarak gerçekleşmesini ve 2024’te büyümeye ana katkının gene iç talepten geleceğini öngörerek yüzde 3 düzeyinde gerçekleşmesini bekliyoruz. Dış tecim dengesi ve hizmet gelirlerindeki ılımlı seyirle iki aydır fazla veren cari işlemler hesabı, Kasım’da verilen açıkla kümülatif olarak senelik 49.6 milyar dolara terfi etti. 2023’ün ikinci yarısından itibaren iç talepteki yavaşlamanın yansıması ve geçen seneye kıyasla petrol cephesindeki görece ılımlı seyirle, cari açıktaki daralmanın devam edeceğini düşünüyoruz. Önümüzdeki dönemde petrol fiyatlarının, altın ithalatının, hususi tüketimin ve iç talebin seyri cari denge görünümü açısından mühim olmaya devam edecek. Bu bağlamda baz senaryomuzda 2023 yılı toplamında cari açık 45 milyar dolar iken ihracat artışının ithalat artışının üstünde kalması beklentimizle 2024’te cari açığın 38 milyar dolara gerileyeceğini öngörüyoruz.
2040’a kadar 46 milyar dolar enerji tasarrufu sağlanacak
Enerji ve Doğal Kaynaklar Bakanı Alparslan Bayraktar, Türkiye’nin 2053 net sıfır iklim hedefleri doğrultusunda sürdürülebilir ve çevreye duyarlı bir enerji politikası oluşturmak, enerjide arz güvenliğini güçlendirmek ve dışa olan bağımlılığı azaltmak için yeni bir Enerji Verimliliği Hareketi başlattıklarını deklare etti. Türkiye’nin enerji verimliği alanında 2030’a kadar olan yol haritasını paylaşan Bakan Bayraktar, “Türkiye’nin 2030 Enerji Verimliliği Stratejisi ve Fiil Planı’nın” hayata geçirilmesiyle 2030’a kadar enerji tüketiminin yüzde 16 azaltılacağını, 100 milyon ton emisyon azaltımına katkıda bulunulacağını belirtti. Bu hedeflere ulaşmak için hususi sektörle beraber 20 milyar dolarlık enerji verimliliği yatırımı yapacaklarını ifade eden Bayraktar, böylece hem enerji verimliliği alanında etkinlik gösteren firmaları destekleyerek yeni iş imkânı oluşturacak hem de bu yatırımlar yardımıyla 2040’a kadar 46 milyar dolar değerinde enerji tasarrufu elde etmiş olacaklarını kaydetti.
