Bu bilim adamı çağımızdan yüzlerce yıl ilkin keskin zekası ile elektrik kullanmadan bir tek su ve mekanik parçalarla çalışan makineler yapmış ve günlük hayata geçirmişti. Adı Cizreli Eb-ül-İz olan bu icat eden bundan 800 küsur yıl ilkin 1100–1200 yıllarında yaşadı. Dolayısıyla Eb-ül-İz tüm icatlarını Leonardo’dan tam 150 yıl ilkin yapmış ve kitaplaştırmış.
Selçuk Türkleri zamanından bahsediyoruz. Bu inanılmaz öykünün tek kanıtı yüzyıllara dayanmış ve müthiş icatların resimleriyle dolu orijinal kitabın el yazması kopyaları. Her zamanki şeklinde biz kendi bilim adamımızı tanımazken yurtdışında bilimsel kürsülerde ve tüm bilgisayar / sibernetik kitaplarında su mekaniği referanslarda yer ediniyor. Tarih bizlere neler söylüyor? Artukoğulları Güneydoğu Anadolu’yu fethederler. Şimdiki Mardin, Cizre’de buluşlar icra eden Abdülaziz İsmail bin Razzaz başkent Diyarbakır’a çağrılır. Yirmi beş yıl süresince üretir ve üretir. Hükümdarların büyük takdirini toplar ve hükümdar (Eb’ül Feth Mahmut İbn-i Mahmet İbn-i Karaaslan. Ne uzun isim değil mi?-) tarafınca bu kitabı yazmakla görevlendirilir. Verimli yaşamının büyük başarılarına rağmen son aşama alçakgönüllü bir üslubu olan Eb-ül-iz 1183 senesinde başlayıp 25 yıl devam eden icatlar katalogunu o zamanlar resmi dil olan Arapça ile yazar.
Cezeri, bilim ve teknoloji tarihinde yapmış olduğu muhteşem buluşlarla ve otomatlarla bilinmektedir. Bu mevzuda yazmış olduğu Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar adlı eseri bu alanda yazılmış en meşhur ve en muhteşem kitaptır. Bu kitabın giriş bölümünde kitabı kaleme alış nedenini şöyleki anlatır: “Bigün Sultanın huzurundaydım ve yapmamı emrettiği şeyi getirmiştim… Ne düşündüğümü anlamış oldu… Bana şöyleki dedi, ‘benzeri olmayan araçlar yapmış, onları gücünle işler duruma getirmişsin. Seni yoran ve kusursuz halde inşa ettiğin bu şeyler kaybolup gitmesin. Benim için buluş ettiğin bu araçları bir araya toplayan ve her birinden ve resimlerinden seçmeleri kapsayan bir kitap yazmanı isterim. Onun önerilerini kabul ettim… Lüzumlu emek vermeyi yapmak suretiyle gücümü topladım ve bu kitabı kaleme aldım.”
Cezeri, kitabında 50 aracın detaylı tasarımını verir. Bu araçların 6’sı su saati, 4’ü mumlu saat, 6’sı ibrik, 7’si eğlence amaçlı kullanılan çeşitli otomatlar, 3’ü abdest almak için kullanılan otomat, 4’si kan alma teknesi, 6’sı fıskiye, 4’ü kendinden ses çıkaran vasıta, 5’i suyu yukarı çıkartan vasıta, 2’si kilit, 1’i açıölçer, 1’i kayık su saati ve Amid kentinin kapısıdır.
Bu araçlar hava, boşluk ve denge prensipleri ile çalışıyordu. Hava ve atmosferin özellikleri oldukca eskiden beri insanların ilgisini çekmiş ve meydana getirilen emekler sonucunda erişilen kuramsal bilgiler yardımıyla muhteşem araçlar üretilmiştir. Mekanik araçların inşasında hava ve boşluk kadar, denge de temel prensiplerden birini oluşturmuştur. Bu prensipler M.Ö. 3. yüzyıldan beri bilinmekteydi. Yunan Dünyası’nda hava, boşluk ve denge prensipleri üstüne Ctesibios (M.Ö. 3. yüzyıl), Philon (M.Ö. 2. yüzyıl) ve Heron (M.Ö. 1. yüzyıl) tarafınca emekler yapılmış ve bu emekler sonucunda da çeşitli araçlar geliştirilmiştir. Bunların içinde Archimedes (M.Ö. 287–212)’i de saymak gerekir. Sadece Cezeri yardımıyla hava, boşluk ve denge mevzusuna ilişkin kuramsal ve ergonomik bilgiler zirve noktasına ulaşmıştır. O, bu araçları geliştirmekle kalmadı, bu araçlarda kullanılan hususi parçaları da oldukca daha dakik ve duyarlı hâle getirdi. Mesela; bu tip araçlarda kullanılmak suretiyle oldukca duyarlı kefeler hazırladı. Cezeri’nin yapmış olduğu kefe, ortası geniş, kenarlarına doğru darlaşan, bir yarım kayık kap şeklindeydi. Alt kenarı yakınına açılmış iki delikten bir mil geçiyor ve kefe bu milin üstünde hareket ediyordu. Kefenin arkası, su ile doldurulduğunda dengede duracak halde ağırlaştırılmıştı. Eğer kaba kapasitesinden bir damla daha çok su ilave edilirse ucu öne doğru eğiliyor ve boşaldıktan sonrasında denge konumuna geliyordu. Bu aşama duyarlı kefeleri ilk kere Cezeri yapmıştır.
Cezeri’nin yapmış olduğu araçlar içinde, Fil Su Saati, Tavus Kuşlu İbrik, Mumlu Saatler, Abdest Almak İçin Otomatlar, Fıskiyeler, Suyu Yukarı çıkaran araçlarbulunmaktadır.
Kaynak: Cezeri, el-Câmi beyne’l-İlm ve’l-Amel en-Nâfi Fî Sınaâti’l-Hiyel, (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar) Tercüme, İnceleme ve Teknik Açıklamalar: Sevim Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu, 2002.
Cezeri’nin Araçları Resimleri
Bu kitabın üç nüshası kütüphanelerimizde 800 yıl durur fakat bir şahıs çıkıp uygulayıp Teknoloji çağına hem bizim hem dünyanın bir ihtimal 500 yıl ilkin girmesini sağlayamaz. Geçte olsa Avrupalılar tarafınca yinede bizlerden ilkin keşfedilir. Otomatik Makineler tarihinde “Son zamanların Doruğuna Erişmiş Büyük Mühendis İbni Razzaz Cesari” adıyla saygıyla anılır. Niçin buluşları bu kadar önemlidir? İlk olarak mekanizmalar zamanının oldukca ötesindedirler. Enerji deposu, yönetim mekanizması ve feedback (geribesleme) sistemlerinin tümünün su, buğu gücü ve havanın itiş gücü ile yapılmış olması olağanüstüdür. Üstelik tüm buluşlar insanımsı, güzel duyu değerlere haizdir. Ek olarak buluşları hayal ürünü değildir.
Alman Profesörü Widemann tarafın”an yeniden üretilip çalıştırılmışlardır. (Erlangen Üniversitesi) Son zamanların Mükemmel Bilgini (Bedi-ül Vakit Abdulaziz İbn-i al-Razzaz al Cesari) lakaplı Eb-ül-iz‘in kitabının kendisi kayıptır fakat kopyaları, Topkapı Sarayı Üçüncü Ahmet Kütüphanesi (iki elyazması) ile Ayasofya Kütüphanesinde bulunur. (66 sayfası neyin kıymetli bulunduğunu anlayanlar tarafınca çalınmış olarak) Ondan sonra Kültür Bakanlığı bu kopyadan “Muhteşem Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap” isminde 3000 tane tıpkıbasım kitap basmıştır. (ISBN 975-17-0698-X Kültür Bakanlığı – 1990)
