NASA’nın Artemis programının, 2020’lerin sonuna kadar astronotları tekrardan Ay’a indirmesi ve burada kalıcı bir yörünge laboratuvarı kurması planlanıyor.
Öte taraftan hususi firmalar de belli bir ödeme karşılığında müşterilerini uzaya taşıma mevzusunda mühim adımlar atıyor. İnsanlığın ayak izleri Dünya’nın dışına, Ay’a ve muhtemelen ötesine doğru yayıldıkça, garip bir emek harcama alanı öne çıkıyor: Astroforensik kısaca uzayda yaşanacak suçlarla ilgili adli bilimler.
Hemen hemen başlangıç aşamasında olan bu disiplinin arka planında, insan doğasının kaçınılmazlığı yatıyor.
Uzay, adli soruşturmalar için eşi olmayan ve sıkıntılı bir ortam sunuyor. Değişen yerçekimi, kozmik ışınım, aşırı sıcaklıklar ve oksijen elde eden iklim sistemlerine duyulan gerekseme; gelecekteki kaşifleri zorlayacak Dünya dışı değişkenlerin bir tek birkaçı.
Tüm bildiklerimiz Dünya’nın yerçekimini temel alıyor
Yerçekimi Dünya’daki gerçekliği birçok yönden şekillendiriyor. Ne var ki uzayda yerçekiminin mühim seviyede azalması, kanıtları çözümleme etmeyi zorlaştırıyor. Mesela Dünya’da yerçekiminin etkisiyle oluşan kan lekelerinin ortaya çıkardığı örüntülere bakarak, yaşananlarla ilgili birçok sonuca varabiliyoruz. Peki ya yerçekimsiz bir ortamda kan lekeleri iyi mi oluşur?
Uzayda yerçekimi denince akla derhal, uzay boşluğunda asılı duran astronotlar yada Internasyonal Uzay İstasyonu’nda (ISS) süzülerek meydana getirilen jimnastik hareketleri geliyor. Sadece gerçekte sıfır yer çekimi sadece gök cisimlerinden fazlaca uzaktaki noktalarda mevcut. Ay’ın yada benzer bir gök cisminin yakınındayken ya da Dünya benzer biçimde bir gezegenin yörüngesindeyken, belli oranda yerçekimi tesiri bulunuyor. Bu yüzden, uzaydaki bir çok ortam sıfır yerçekimi yerine düşük yada mikro yerçekimine haiz.
Dünya’da her yerde mevcut ve büyük seviyede durağan(durgun) olması, bizlere yerçekimini unutturuyor. Hesap yaparken üstüne pek fazla düşünmüyor, yerçekimini durağan(durgun) bir kıymet olarak denkleme dahil ediyoruz.
Sadece kan lekesi analizi benzer biçimde bir adli tıp disiplini için yerçekimi tehlikeli sonuç bir rol oynuyor. Şundan dolayı hava yöntemiyle taşınan sıvıların bir yüzeyle iyi mi etkileşime girdiğini ve iyi mi kir örüntüleri oluşturduğunu yerçekimi belirliyor.
Gelecekte adli bilimler uzmanları iyi mi çalışacak?
Kabahat soruşturmalarında kullanılan kan lekesi örüntü analizi metodu, kanın havadaki hareketini ve kökenini idrak etmek ve bir yüzeyde iyi mi biriktiğini yorumlamak için akışkanlar dinamiği, fizik ve matematiği kullanıyor.
Geçtiğimiz günlerde piyasaya çıkan bir emek harcama, uzayda yerçekimi koşullarının değişmesinin gelecekteki adli bilim disiplinlerini iyi mi etkileyeceğine dair ipuçları ortaya koydu.
Hull Üniversitesi’nde adli bilimler alanında dersler Prof. Dr. Graham Williams ve Staffordshire Üniversitesi’nde doktora talebesi olan Zack Kowalske ile meslektaşlarının imzasını taşıyan ve Forensic Science International: Reports dergisinde piyasaya çıkan bu emek harcama için, yukarı-aşağı uçuş yapabilen ve bu sayede kısa süreli mikro yerçekimi ortamı oluşturabilen bir araştırma uçağı kullanıldı.
Uçakla oluşturulan mikro yerçekimi ortamında bir kâğıt parçası üstüne bir takım kan damlası sıçratılması, ortaya çıkan kan lekelerinin sonrasında rutin Dünya’ya bağlı protokoller kullanılarak çözümleme edilmesi planlanıyordu.
Sadece konsept rahat görünse de 20 saniye süresince Dünya’ya düşmekte olan bir tayyare, deneyler yapmak için uygun ve denetim edilebilir bir alan yaratılması açısından fazlaca kolay bir ortam değildi. Bu yüzden gözlem ortamı uçağın iç kısmında sabitlendi. Bu sayede kan lekelerinin oluşumu ve belgelendirilmesi kolayca denetim edilebilir hale getirildi.
Deneyler, “torpido gözü” olarak adlandırılan, tekrardan tasarlanmış bir pediatrik kuvözün içinde gerçekleştirildi. Bu kuvözler normalde uzay tıbbı araştırmalarında kanama kontrolüyle ilgili araştırmalarda kullanılıyor.
Uçakta biyolojik çekince yaratabileceği endişesiyle gerçek kan yerine bileşik kan analoğu kullanıldı. (Bileşik kanın viskozite ve yüzey gerilimi benzer biçimde fizyolojik özellikleri, organik kan ile aynı.) Gözlem kapsamında, bir şırıngaya doldurulan bileşik kan özgür düşüşte mikro yerçekimi oluşturulduktan sonrasında, kan 20 santimetre uzaktan bir beyaz kâğıt üstüne fışkırtıldı.
İki mühim gözlem
Bu durum, gerçek kabahat senaryolarına pek benzemese de adli soruşturmacılar gerçek fışkırma mekanizmasından ziyade kan ve yüzey arasındaki etkileşimle ilgilendiğinden kafi veriyi sağlamış oldu. Kan lekeli kağıtların fotoğrafı çekildi ve düzgüsel prosedürlere bakılırsa çözümleme edildi.
Araştırmacılar mikro yerçekiminin hakkaten de kan damlalarının davranışını ve yarattıkları lekeleri değiştirdiğini tespit etti. Dünya’da kan, yerçekiminin aşağı çekmesi sebebiyle bir yüzeye çarpana kadar parabolik bir halde düşer. Sadece mikro yerçekimi ortamında kanın yüzeye çarpana kadar düz bir çizgide ilerlemeye devam etmiş olduğu görüldü.
Düz bir çizgi üstünde hareket etmek, eylemsizliğin sıvılardaki işleyişine iyi bir örnek.
Deneydeki mesafe bir tek 20 santimetre olduğundan, bu durum kan lekelerinin oluşturduğu örüntü üstünde pek fark yaratmadı. Sadece daha uzun mesafelerde farkın daha belirgin olması mümkün. Ne var ki parabolik araştırma uçağının sınırı olan şekilde kullanılabilmesi, kanı uzun mesafede fışkırtma deneyinin yapılmasını zorlaştırıyor.
Araştırmacıların ikinci mühim gözlemi kanın yüzeye çarptıktan sonraki yayılma hareketiyle ilgiliydi.
Dünya’daki tipik yerçekimi ortamında, sıvı kan damlaları kir oluşturma sürecinde bir takım aşamadan geçiyor. Bunun sonucunda, damlacık çöküyor, ufak bir dalga oluşuyor ve kir şeklinde yayılıyor. Sadece mikro yerçekimi halinde yayılma tesiri yüzey gerilimi ve kohezyonun baskın kuvveti tarafınca engellendi. Bu da kanın Dünya’dakine kıyasla daha ufak bir kir oluşturmasına yol açtı.
Daha fazlasına gerekseme var
Dünya dışı ortamların adli kanıtlar üstündeki etkilerini araştırma sürecinin başlarındayız. Sadece bu süreçte elde edilmiş verilerin tesiri bir tek adli bilimlerle sınırı olan değil. Uzay araçlarının tasarımında akışkanlar dinamiği ya da bir uzay aracının arızasının arkasından hataların analizi benzer biçimde daha geleneksel alanlar da bu verilerden yarar sağlayacak.
Sadece bu araştırmaların kapsamını genişletebilmek için daha büyük mikro yerçekimi ortamlarına gerekseme var.
The Conversation‘da piyasaya çıkan makaleden Sevin Turan derledi.