Ne kadarı kurgu ne kadarı gerçekçi? Bilim insanları felâket filmlerini değerlendirdi

The Terminator‘dan The Day After Tomorrow‘a, beyazperde endüstrisi, dünyanın sonunun iyi mi geleceğine dair tüm alternatifleri işledi. Peki bu yıkım senaryoları ne kadar gerçekçi?

“Filmlerde olur öyleki şeyler” dediğinizi duyar gibiyiz sadece uzmanlar bazı filmlerdeki felaketlerin hakikaten yaşanabileceğini belirtiyor. İşte uzmanların gözüyle gerçeğe en uygun ve en uzak yıkım filmleri…

GÖKTAŞI ÇARPMASI

Dünyaya çarpan göktaşları, senaristlerin yıkım denince ilk aklına gelenlerden. Mesela 1998 senesinde bu mevzuya odaklanan bir değil iki film gösterime girdi: Armageddon ve Deep Impact.

İki filmimizde de özetle devasa bir göktaşının Dünya’ya çarpmasıyla insanlığın sonunun gelme ihtimali işleniyordu. Bu birazcık iddialı bir konsept şeklinde görünse de imkânsız değil. Mesela dinozorların çapı 10 ila 16 kilometre olan ve 193 kilometre çapındaki Chicxulub kraterini oluşturan bir göktaşı sebebiyle yeryüzünden silmiş olduğu biliniyor.

Sadece Avrupa Uzay Ajansı’nın (ESA) gezegen müdafa dairesi başkanı Richard Moissl, Daily Mail‘e yapmış olduğu açıklamada, Deep Impact‘teki şeklinde bir olayın yaşanma ihtimalinin oldukça düşük bulunduğunu belirterek, “Bir göktaşının çarpma riskinin büyüklüğü, göktaşının ebatlarına bağlı” dedi.

Aslına bakılırsa Dünya’ya sık sık minik uzay kayaları çarpıyor. Sadece bunlar oldukça küçük oldukları için atmosferde yanıp yok oluyor.

Dünya’ya zarar verebilecek kadar büyük göktaşları ise oldukça ender.

Öte taraftan Armageddon‘da, insanlığın göktaşına hazırlanmak için yalnız 18 günü vardı. Sadece gerçekte öyleki bir göktaşının Dünya’ya yaklaştığını bir yüzyıl öncesinden öngörmek mümkün.

Hem NASA hem de ESA, bilhassa çapı 10 metreden büyük ‘Dünya’ya Yakın Nesneler’i yakından takip ediyor. ESA, Dünya’nın yörüngesine girme ihtimali yüzde 1’in üstünde olan tüm nesneleri bir risk sıralamasında topluyor. 34.500 tane Dünya’ya Yakın Nesne’den yalnız 1.600 tanesinin Dünya’ya çarpma olasılığı var. Bunların bir çok da o denli minik ki çarptıklarını fark etmek bile mümkün değil.

Moissl, “Çeşitli fizyolojik süreçler sebebiyle fazlaca büyük nesnelerin sayısı göreceli olarak azca. Çapı 1 kilometre ve daha çok olanların çarpma riski yok. Şundan dolayı nerede olduklarını biliyoruz ve önümüzdeki 100 yılda hiçbirinin bizlere çarpmayacağını biliyoruz” diye konuştu.

Yakın tarihte de Dünya’ya çarpan büyük göktaşları oldu. Mesela 1908 senesinde 50 metre çapında bir nesne Sibirya ormanlarının düzlük kısmında infilak etti. Ortalama 2.200 kilometrekarelik alandaki ağaçları dümdüz eden bu patlamaya Tunguska Vakası adı verildi.

Moissl, “Bunun kalabalık bir şehirde yaşandığını hayal edin. Hepimiz zamanında tahliye edilse, sokaklarda tek bir kedi ya da köpek kalmasa bile, oluşacak hasar binlerce milyonlarca doları bulabilir” diye konuştu.

Sonucunda söz mevzusu filmlerin hatası şurada yatıyor: En büyük riskin deposu en büyük göktaşları değil.

Moissle, “Göktaşları küçüldükçe sayıları artar ve yansıttıkları ışık miktarı azalır. Bu da gözlemlenmelerini zorlaştırır” dedi. Kısaca aslolan çekince Hollywood’un anlattığı şeklinde devasa bir göktaşı değil; Dünya’ya erişebilecek kadar büyük fakat zamanında fark edilemeyecek kadar minik bir göktaşının Dünya’ya çarpması.

KÜRESEL PANDEMİLER

Contagion, Outbreak, 12 Monkeys şeklinde filmler ilk yayınlandığında, tamamımız abartılı bilim kurgu yapıtları olduklarını düşündük. Sadece son birkaç yılda yaşadıklarımız bu senaryoların o denli da olanaksız olmadığını hepimize gösterdi.

Öte taraftan Covid pandemisi yardımıyla, küresel bir pandeminin dünyanın sonunu getirmeyeceğini de görmüş olduk. Aslına bakılırsa insanlık geçmişte de Kara Veba, İspanyol gribi şeklinde pandemilerden sağ çıkmayı başarmıştı. Bundan dolayı birçok uzman, tek bir organik virüsün dünyanın sonunu getirebileceğine inanmıyor.

Varoluşsal Risk Emekleri Merkezi’nden Covid uzmanı Jochem Rietveld, Daily Mail‘e yapmış olduğu açıklamada, “Pandemilerin insanlık için bir varoluşsal riskten fazlaca yıkım riski taşıdığını söyleyebiliriz” dedi. Covid’den daha ölümcül salgınlar yaşanabileceğini de sözlerine ekleyen Rietveld, bunun tüm insanlığı tehlikeye atmasının olası olmadığını belirtti.

Bu da Contagion ya da Outbreak şeklinde filmlerin gerçekçi felâket senaryoları olmadığını belirtti. Zamanda seyahat unsurları bir kenara bırakılırsa, 12 Monkeys daha gerçekçi bir film. Hatırlarsanız bu filmimizde dünya laboratuvardan firar etmiş bir biyolojik tabanca tarafınca yok ediliyordu.

Varoluşsal Risk Gözlemevi’nin kurucusu Otto Barten, Daily Mail‘e, “Naturel pandemilerin insanlığın sonunu tamamen getirme ihtimali fazlasıyla düşük. Fakat insan eliyle yaratılmış pandemiler bunu yapabilir” dedi.

Maalesef bu teoriler bazı kaygı verici emsallerle doğrulandı. Mesela Soğuk Harp’ın son günlerinde, Sovyetler Birliği dünyanın görmüş olduğu en büyük ve en gelişmiş biyolojik tabanca programının sahibiydi. Program kapsamında şarbon, çiçek, veba şeklinde hastalıkların değiştirilmiş versiyonlarının büyük miktarlarda üretimi araştırılıyordu.

Günümüzde biyolojik silahların gelişim sürecini hızlandırabilecek suni zekâ yazılımları bu riski daha da büyük hale getiriyor.

Güncel bir araştırma, ilaç keşifleri için tasarlanmış bir suni zekânın yeni biyolojik silahlar keşfetmek için kullanılabileceğini gösterdi. Bu suni zekâ, yalnız 6 saat içinde 40.000 yeni toksik molekül buldu. Bunların birçoğu, bildiğimiz kimyasal silahlardan fazlaca daha tehlikeliydi.

Suni zekâ biyolojik silahlara giriş bariyerini aşağı çektikçe, insan kaynaklı bir hastalığın laboratuvardan kaçıp insanlığı yeryüzünden silme riski artıyor.

Barten, “Laboratuvar sızıntılarından ya da biyo-hacker’ların elinden çıkan insan yapımı pandemi tehlikesi günden güne büyüyor. Biyoteknolojinin gelişmesi yeni riskler yaratıyor. Devletlerin, insan kaynaklı pandemilerin risklerini azaltmak için yapılar oluşturması bu yüzden tehlikeli sonuç” dedi

Bu da 12 Monkeys ya da Train to Busan şeklinde filmlerdeki felâket vizyonunu daha gerçekçi hale getiriyor.

YAPAY ZEKÂ İSYANI

Biyolojik silahlar ve göktaşları ürkütücü olsa da şu an suni zekâ riski adeta ensemizde. ChatGPT şeklinde büyük dil modelleri dev adımlarla ilerledikçe akıllara The Terminator, The Matrix şeklinde filmler geliyor.

Suni zekâ kıyametlerine dair bu filmler ilk bakışta abartılı şeklinde görünse de uzmanlara nazaran, isabetli oldukları bazı detaylar var.

Varoluşsal Risk Emekleri Merkezi’nde suni zekânın tehlikelerini çalışan Haydn Belfield, “Pembe gözlü Avusturya aksanlı bir yok edici hakkında endişelenmemiz icap ettiğini düşünmüyorum. Sadece The Terminator filmlerinin aslolan fena karakteri, kapatılacağından korkmuş olduğu için nükleer silahları ateşlemeye kabul eden otonom suni zekâ Skynet’tir. Bu senaryonun bazı unsurları bu aralar insanları hakikaten endişelendiriyor” dedi.

Belfield, uzmanların suni zekânın The Matrix‘teki şeklinde canlanacağı ya da insanlardan nefret edeceğine inanmadığını sadece insanların kontrolünden çıkabileceğini belirtti ve ekledi: “Kendi kodunu yazmada ve bir şeyleri hack’lemede hakikaten başarı göstermiş bir suni zekânız olursa ve bu suni zekâ kapatılmak istemezse, bu sistemlerin kontrolünü kaybedebiliriz.”

Belfield, bu durumu internete sızan ve durdurulmadan ilkin fazlaca büyük hasara neden olan Stuxnet bilgisayar virüsüne benzeterek, “Suni zekâ sistemlerinin fena huylu olduğundan değil, lüzumlu güvenlik önlemlerini almadığımızdan kaygılanılıyor” diye konuştu.

Gelecekte bigün nükleer tabanca sistemlerinin kontrolünün sorumluluğunu suni zekâya verirsek, o vakit yoldan çıkmış bir yazılımın toplumun sonunu iyi mi getireceğini görebiliriz.

Sadece suni zekânın insanlığın sonunu getirecek süreçleri başlatmak için nükleer silahları denetim etmeye ihtiyacı yok. Barten, suni zekâya kolay görevler vermenin bile tehlikeli bir güç açlığına yol açabileceğini belirterek, “Bir suni zekâ insanların programladığı hedefini fazlaca büyük bir beceriyle hayata geçirmek isteyebilir. İnsanlar suni zekânın bu hedefi hayata geçirmesinin önünde tehditlere ya da engellere dönüşürse, suni zekâ bu engelleri ve tehditleri, gerekirse öldürerek kaldırmayı deneyebilir” ifadelerini kullandı.

Katil robotları ve vakit yolculuğunu saymazsak, The Terminator filmlerinin hatası da burada başlıyor. Filmlerde insanların karşı koyma şansı olduğundan daha çok gösteriliyor.

Barten, “Bir süper zekâ netin çoğunu ele geçirip, çevrim içi donanımları denetim edebilir, biyolojik silahlar yaratabilir, toplumsal medyayı denetim ederek insanları çıkarlarına aykırı şekilde hareket etmeye ikna edebilir ya da çevrim içi bankacılık sistemimizdeki kaynakları kullanarak insanları işe alabilir. Genel olarak filmlere bir hikâye gerekir: İyinin kötüye karşı cenginde insanoğlu minimum bir taraf için önemlidir. Sadece gerçekte süper zekâ kontrolü ele aldığında bunu, biz fazlaca fazla direnemeden hızla yapabilir” dedi.

Bunu çağdaş ordularla Orta Çağ’a ilişik bir ordunun savaşına benzeten Barten, böylesi bir güç dengesizliğinde uzun bir cenk yerine kısa ve kati bir zafer senaristliğinin geçerli olacağını belirtti.

NÜKLEER SAVAŞ

Suni zekâ felâketlerini de abartılı buluyorsanız, size daha da yakın bir tehditten bahsedelim: The Day After‘dan Threads‘e kadar birçok filmimizde nükleer silahların havalarda uçtuğu bir dünyada neler olacağı hayal ediliyordu.

‘İkinci Soğuk Harp’ın yaşandığı 80’lerde, nükleer cenk filmleri de tekrardan ortaya çıkarıldı. Mesela WarGames, devrin en popüler filmlerinden biriydi. Bu klasik filmimizde canı sıkılmış bir hacker Amerikan nükleer denetim sistemine giriyor ve dünyayı yok olmanın eşiğine getiriyordu. WarGames yayınlandığında o denli gerçekçi bulunmuş oldu ki devrin ABD Başkanı Ronald Reagan, filmi izledikten sonrasında ülkesinin siber güvenlik politikalarını baştan sona değiştirdi. Filmi bu kadar gerçekçi meydana getiren şey ise felâketin yaşanma hızıydı.

Belfield’ın aktardığı suretiyle, Soğuk Harp esnasında ABD ve SSCB, yaklaşan bir tehdidi görüp kendi füzelerini ateşlemek için ortalama 12 dakikaları olduğuna inanıyordu. Füzelerin çoğunluğu derin sularda yüzen denizaltılardan ziyade karalarda konuşlandırılmış silolarda saklandığından, önleyici bir hücum, cevap verme kapasitesini tamamen ortadan kaldırabilirdi.

Bundan dolayı SSCB, “Ölü El” isminde olan bir sistem geliştirdi. Tamamen otonom olan Ölü El’in amacı, güvenilir bir tehdit tespit edildiğinde füzeleri fırlatmaktı. Ölü El, tam 18 kez bir nükleer cenk başlatmanın eşiğinden döndü. Bu olayların bir çok tıpkı WarGames filmimizde olduğu şeklinde bilgisayar hatalarıydı.

Mesela bir vakada eğitim amaçlı bir disket kazara sisteme yüklenerek bilgisayarın hücum altında bulunduğunu inanmasına yol açtı. Eğer bir insan müdahale etmeseydi, tüm dünya kolay bir hata sebebiyle yok olmuş olabilirdi.

Tabanca sistemleri suni zekâ ile otomatikleştikçe bilgisayar hatalarının hızla krize yol açma riski artıyor. Aslolan risk herhangi bir ülkenin nükleer cenk açması değil, minik bir meselenin kimse bilincinde olmadan çığırından çıkması.

Nükleer felâket filmlerinin isabetli olduğu bir öteki detay da bir nükleer savaşın hakikaten dünyanın sonunu getirebilecek olması.

Belfield, bir nükleer savaşın ne kadar yıkıcı olacağının “halen bilim adamları tarafınca tartışıldığını” sadece halihazırdaki uzlaşının kıyamet yönünde bulunduğunu belirtti ve ekledi: “80’lere kadar insanoğlu, ‘Birkaç kent patlayacak, ışınım yayılacak, o denli’ diye düşünüyordu. Sadece ondan sonra Carl Sagan’ın ve Sovyetler Birliği’nden bazı bilim adamlarının başını çekmiş olduğu bir grup uzman nükleer kış fikrini ortaya attı.”

Nükleer kış teorisine nazaran, tüm bir kent yandığında devasa bir körüğe dönüşüyor, havayı vakumluyor ve atmosferin üst katmanlarına püskürtüyor. Bu hava külleri ve tozları stratosfere taşıyor. Kirleticiler oldukça yüksek seviyelere ulaştığından yağışlarla temizlenmeleri bile mümkün olmuyor. Bunu bir süper volkandan püsküren tozlar şeklinde düşünmek mümkün. Oluşan nükleer bulutun Güneş’in önünü senelerce kapatması da söz mevzusu.

Belfield, bilim adamlarının nükleer patlamaları çağdaş teknolojiyle modellemeye başladığını ve sonuçların iç açıcı olmadığını da ifade ederek, “Bu teorinin gerçekleşme ihtimalini oldukça yüksek görüyorlar. Bu durumda Şimal Yarımküre’deki tarımsal üretim yüzde 90 ila 95 oranında azalacak. Dünya genelinde 2 ila 5 milyar şahıs açlıktan ölecek. Kısaca, evet, haberler fena” dedi.

Bu durum The Mailman filmimizde olduğu suretiyle toplumsal yapıyı çökertir mi bilmiyoruz fakat şu an bildiğimiz haliyle dünyanın sonunun geleceği kati.

İKLİM FELAKETİ

İnsanlığın kendi kendini yok edebileceği son yol iklim değişikliği.

1995 senesinde gösterime giren Waterworld’den, CGI harikası The Day After Tomorrow‘a kadar birçok film, iklim değişikliği mevzusuna odaklanıyordu. Her neyse ki uzmanlar bu filmlerin gerçekçi olmadığı görüşünde.

Mesela 2004 senesinde gösterime giren The Day After Tomorrow‘da, iklim değişikliği Şimal Atlantik Okyanusu’nun sirkülasyonunu bozuyor ve dünyanın sonunu getiriyordu.

Bilim adamları kutuplardaki buzulların erimesinin, okyanuslardaki küresel akıntılara sekte vuracağından endişeli olsa da bu değişimin etkilerinin filmdeki kadar acıklı olması beklenmiyor.

Barten, “The Day After Tomorrow‘da anlatılan senaryo kısaca bir küresel buz çağına neden olan süper fırtınalar, iklim bilimi tarafınca desteklenmiyor” dedi ve ekledi:

“İklim krizinin yaşanma olasılığı yüzde 100. Bunu dört bir yanımızda görebiliyoruz. Sadece yalnız varoluşsal riske kısaca insanların yok olmasına, bir distopyaya ya da toplumun çöküşüne baktığımızda, ki bunların ikisi de milyarlarca senedir stabiller, iklim değişikliğinin buna yol açma ihtimali oldukça düşük, bir ihtimal yüzde 0,1 civarında.”

Bir başka deyişle, iklim değişikliği dev kasırgalardan kitlesel kutlıklara pek fazlaca yıkıcı sonuca yol açabilecek olsa da insanlığı tamamen ortadan kaldırması fazlaca ihtimaller içinde değil.

Bu da iklim değişikliğinin insanlığı yeryüzünden silinmiş olduğu Snowpiercer şeklinde filmlerin tahminlerinin fazlasıyla iddialı olduğu anlamına geliyor. Ne var ki insanlığın tamamen güvende bulunduğunu da söyleyemeyiz.

Belfield, uzmanların iklim değişikliğini başlı başına varoluşsal bir tehdit olarak değil “varoluşsal riske mühim katkı meydana getiren bir unsur” olarak nitelendirdi ve şunları söylemiş oldu:

“Gerginlikleri derinleştirecek, bir ihtimal öteki risklerin bazılarını büyütecek fakat tek başına yıkıcı bir unsur değil. Dünya üstünde ziraat yapmanın hatta evden dışarı çıkmanın fazlaca zor olacağı bölgeler olacak. Bu baskılar göçler, salgınlar hatta savaşlar üstünde bir tesir meydana getirecek.”

İklim değişikliğini odanın sıcaklığını yükseltmeye benzeten Belfield, “Her insanın öleceği kadar sıcak olmayacak muhtemelen fakat kavga çıkma ihtimali artacak” ifadelerini kullandı.

---

Daily Mail‘in haberini Sevin Turan Türkçeleştirdi.