Bir yıl ilkin bugün, 6 Şubat 2023 Pazartesi günü büyük bir facia yaşadık ve yalnız 9 saat arayla iki büyük depremle sarsıldık. Merkez üssü Kahramanmaraş’ın Pazarcık ve Elbistan ilçeleri olan depremler oldukça geniş bir alanda yıkım yarattı. Ülkemizi yasa boğan bu facia binlerce canımızı aldı ve geride kalanlara unutulması imkânsız bir acı bıraktı.
O günden bugüne hayatımızda pek oldukça şey değişti ve yaşam asla eskisi şeklinde olmadı. Mashable Türkiye olarak 6 Şubat depremlerinin yıl dönümünde hatırlamamız ihtiyaç duyulan 9 bilimsel yaklaşımı derledik.
Depremler Türkiye’nin 11 ilinde, 124 ilçesinde, 6 bin 929 köy ve mahallesinde büyük bir yıkıma yok açtı. Merkez üssüne yakın bölgelerden gelen fotoğraf ve videolar hasarın büyüklüğünü gözler önüne seriyordu. Binlerce bina yerle bir oldu ve yalnız eski yapılar değil 2001 sonrası zelzele yönetmeliği uyarınca inşa edilen yeni binalar da yıkıldı.
Depremden etkilenen kentlerimizin pek çoğunda hasar o denli büyük ki ‘yıkılmayan binalar’ toplumsal medyanın gündemine yerleşti, haberlere konu oldu. Bilim insanı, jeofizik mühendisi ve eğitimci Ahmet Mete Işıkara’nın Marmara depreminde hafızalara kazınan ‘zelzele değil bina öldürür’ sözleri böylece tekrardan gündemimize geldi. Yıkılmayan binalar neyi yanlış yaptığımız mevzusunda oldukça mühim bir noktaya işaret ediyordu.
Geçtiğimiz günlerde depremlerle ilgili soruşturmalara ilişkin data veren Hatay Cumhuriyet Başsavcısı Ahmet Çelikkol şu açıklamayı yapmış oldu: “Vefat vakası gerçekleşen 1759 bina tespit edilmiş olup Cumhuriyet Başsavcılığımızca soruşturmaları devam etmektedir. 975 binanın ruhsatsız yapı olduğu tespit edilmiştir.”
Özetlemek gerekirse yanıtlamak gerekirse hayır. Kandilli Bölgesel Zelzele Tsunami İzleme Değerlendirme Merkezi Müdürü Doç. Doğan Kalafat bu soruya şu şekilde cevap veriyor:
“Bu mevzu, uzmanlık alanı sismoloji olan ve bilhassa zelzele kayıtlarını çözümleme edebilecek yetkide olan kişilerin yorum yapabileceği bir şey. Eğer elimizde herhangi bir sayısal kayıt yok ise bu mevzuda konuşma hakkına haiz değiliz. Bazı kişiler medyatik olma, isim yapma şeklinde birçok nedenden dolayı bu şekilde paylaşımlar yapabiliyor.”
Teknoloji ilerlemeye devam ediyor ve zelzele tahmini bir ihtimal bigün gerçeğe dönüşebilir. Fakat şu an için dayanıklı yapılar ve bilgili toplumlar inşa etmek depreme karşı en iyi müdafa biçimi olmaya devam ediyor.
Evet, depremin tam olarak ‘ne vakit’ meydana geleceğini anlamak (şimdilik) mümkün değil sadece bilim adamları ‘nerede’ olabileceğine dair araştırmalar yapıyor, raporlar hazırlıyor ve çoğunlukla öngörülerini kamuoyu ve yetkili kurumlar ile paylaşıyor.
6 Şubat depremlerinin peşinden gündeme gelen, bilimsel verilere dayanan ve mühim öngörüler içeren ‘Türkiye’nin sismik boşluk haritası’ emek harcaması bunlardan yalnız biriydi. Bu harita bizlere bir şez daha kâhinlere değil bilim adamlarına kulak vermemiz icap ettiğini hatırlatıyor.
6 Şubat depremlerinde birçok kamu binası ağır hasar aldı ve yıkıldı. Bu yıkımın ortasında ayakta kalan binaların ‘temellerinde’ ortak bir özellik yatıyordu: Sismik izolatör. Sismik izolatörler özetlemek gerekirse depremin yarattığı sarsıntıyı sönümleyerek binaya iletiyor. Binaların taşıyıcı kolonlarının altına yerleştirilen izolatörler depremin tesirini beşte bir oranında azaltıyor.
Zelzele Uzmanı ve Kentsel Dönüşüm Yönetim Kurulu Başkanı İnşaat Yüksek Mühendisi Hakan Çatalkaya, muntazam bir halde inşa edilen betonarme bir yapının, mesela Marmara’da beklenen 7.6’lık bir depremde dahi ayakta kalacağını söylüyor ve ekliyor: “Mühim olan binanın ve denetiminin doğru bir halde yapılmış olması”
Yıkıntı altından sağ çıkabilmek için hiçbir pozisyonun garantisi yok. Sadece AKUT Kurucu Başkanı, Acil Tıp Uzmanı Dr. Öğr. Üyesi Mustafa Ferudun Çelikmen ‘Çök-Kapan-Tutun’ tekniğine ilişkin “Bu teknik Japonya, ABD’de geçerli olabilir bundan dolayı onların derdi bina yıkılması değil, başlarına bir şey düşmesin. Onların problemi ile bizimki bir değil” diyor.
Hedef küçültmenin önemine dikkat çeken Çelikmen şu şekilde devam ediyor: “Çök-kapan-tutun pozisyonunda bir metreye gereksinim var, cenin pozisyonunda ise 40 santimetre kalça yüksekliği lüzumlu. İşte o 40 santimetre ile 1 metre arasındaki fark yaşam kurtarıyor. Neden enkaz altından en çok bebek ve çocuklar çıkarılıyor? Minik oldukları, içgüdüsel olarak bu pozisyonu aldıkları ve yaralanma riskleri azaldığı için. Hipotermi riskine karşı en sıhhatli pozisyon cenin pozisyonu.”
‘Basen tesiri’ olarak da malum ova tesiri, zelzele süresinin uzamasına ve zelzele ivmesinin büyümesine niçin olduğundan yıkımı artıran etkenlerden biri. Kalınca alüvyon yapısı olan bölgelerde, zemin sebebiyle zelzele dalgalarının genliği büyüyor ve bu depremin süresi artıyor. Buna bağlı olarak bu şekilde alanlara inşa edilen yapılarda büyük hasarlar oluşabiliyor. Özetle, derin alüvyal tortuların ana kayadan yüzeye çıkan dalgaları büyütmesine ‘ova tesiri’ deniliyor.
İTÜ İnşaat Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ercan Yüksel, kolonların binaların asli taşıyıcıları bulunduğunu söylüyor ve sözlerini şu şekilde sürdürüyor: “Düşey ve yatay yükleri taşımak için kullanılan sistemler çerçeve olarak adlandırılır. Bu çerçevelerin düşey elemanları da kolonlar. Dolayısıyla sistem üstünde taşınan yüklerin emniyetle katlar içinde ve temele aktarılmasını sağlıyorlar. Binalar için bu denli mühim olan kolonlar zelzele esnasında da yapının en mühim elemanı. Bunlardan birinin dahi kesilmiş olması yapı davranışını tamamen değiştireceği için kabul edilemeyecek oldukça ciddi bir hata.”
Sismolojik cihazlar tarafınca fark edilip, çözümleme edilen öncül sarsıntılar depremler için erken uyarı sistemi olarak kullanılıyor sadece genel anlamda depreme bir dakikadan kısa bir süre kala uyarı yapılabiliyor.
Peki acaba hayvanlar depremi çağıl makinelerden daha erken ve hatta daha iyi şekilde hissedebilir mi? İnsanlık binlerce senedir hayvanların depremleri meydana gelmeden saatler ilkin fark edebildiğini iddia etse de, bilim buna kuşku ile yaklaşıyor. Araştırmacılara gore hayvanların algılayabildiği değişik etkenler var sadece bunlar hâlâ bilinmezliğini koruyor.
Japonya afetlerle başa çıkma mevzusunda edinmiş olduğu acı deneyimi, eğitim sistemine ve kültürüne entegre etmeyi iyi mi başardı? Kahramanmaraş depremlerinin peşinden en oldukça yönelttiğimiz sorulardan biri oldu. ‘Afet Risk Yönetimi’ denildiğinde emsalsiz bir dünya markası olan ülkede evler belli bir sarsıntı seviyesine dayanacak şekilde inşa ediliyor. Sıkı yasalar başta okullar olmak suretiyle tüm yapılar için geçerli, mesela Tokyo’daki binaların ortalama yüzde 87’sinin depreme dayanıklı olduğu belirtiliyor.
Aralık 2020’de hükümet, afet ile savaşım hazırlıklarını güçlendirmek için 144.4 milyar dolar tutarında yeni bir plan devreye soktu. Afetlerin etkilerini azaltmak için risk eğitiminin önemi pek oldukça kez kanıtlanmış durumda. Japonya’da afetler hakkında data edinebileceğiniz ve simüle edilmiş afetleri deneyimleyebileceğiniz birçok tesis yer ediniyor.
Mimar ve mühendisler, mecburi eğitimleri bittikten sonrasında sınavdan geçerek onay alıyor. Kenchikushi isminde olan sistemde uzman kişiyi istihdam eden kurumlar da inşaatı denetliyor. 2006 senesinde ülkede yapı sertifikaları ve denetimler daha da sıkı bir hâle getirildi. Belirli bir yüksekliğin üstündeki binalar yargıcı incelemesine doğal olarak tutuluyor ve üç katın üstündeki yapılar inşaat sürecinin belli aşamalarında denetleniyor.
Japonya’nın yöntemi afetlerin (ölüm, ekonomik yitik, altyapı hasarı ve öteki) fena neticelerini azaltmaya yönelik bütüncül bir yaklaşımı içeriyor: Müdahale, iyileştirme, ziyanı azaltma ve hepsinden önemlisi önleme.