1.DOĞADA KARBONDİOKSİT DÖNGÜSÜ
Karbondioksit (CO2, MA:44.01 g/mol) normal basınç ve oda sıcaklığında gaz formunda olan bir bileşiktir. Bir litresinin ağırlığı, 0ºC ve 760 mmHg basıncında 1.98 gramdır. Sıcaklık ve basınca bağlı olarak sıvı ve katı forma da dönüşebilmektedir. Katı formu(kuru buz), normal basınçta, -78.5°C’de süblime olmaktadır.¹
Doğada oldukça yaygındır. Atmosferin içerdiği başlıca gazlardan biridir. Volkanlarda, gayzerlerde, yeraltı sularında ve buzullarda da bulunmaktadır.1
Denge durumundaki hava %78.08 azot(N2), %20.95 oksijen(O2), %0.03 karbondioksit (CO2) içermektedir. Geriye kalanı; helyum(He), argon(Ar)ve ksenon(Xe) gibi diğer gazlardan oluşmaktadır.2
Yaşam için havadaki %20.95 oranındaki O2 ne kadar önemli ise %0.03 oranındaki CO2 de o kadar önemlidir. Fotosentezin gerçekleşmesi için zorunlu öğelerden biridir. Fotosentezde; havadan alınan CO2 ve topraktan alınan su, güneş enerjisi ve klorofil eşliğinde organik maddeye(glukoz ve diğer karbohidratlara) dönüşmekte ve oksijen açığa çıkmaktadır:3
6CO2 + 6H2O + 686 kcal→ C6H12O6 + 6O2
Organik madde; başta bitki, hayvan ve insan olmak üzere canlı yaşamın devamı için zorunludur. Canlılar tarafından enerji kaynağı, besin öğesi ve yapı maddesi olarak yararlanılmaktadır. Oluşan O2 ise solunum için kullanılmaktadır. Solunum sonucunda organik kütle CO2‘e dönüşerek tekrar atmosfere dönmektedir.³
C6H12O6 + O2→ 6CO2 + 6H2O + 686 kcal
Görüldüğü gibi O2 veCO2, yaşamın devamlılığı için mutlak gerekli olan iki gazdır. Bu olayda CO2 fotosenteze katılarak canlı için besin ve O2 oluşmasını, O2 ise solunum ile gıdaların enerjiye dönüşmesini ve tekrar CO2 oluşmasını sağlamaktadır.³
Bitkiler tarafından fotosentez için harcanan CO2 miktarının yılda 60 milyar ton olduğu belirtilmektedir.4 İnsan vücudunda 1 günde oluşan CO2 miktarı ise yaklaşık 1 kg’dır.¹
CO2 gıda sektöründe koruyucu gaz, dondurucu sıvı, özütleme çözgeni, gazlama ajanı gibi birçok amaçla kullanılmaktadır. Koruyucu gaz olarak işlevi; kontrollü atmosfer (CA) ve modifiye atmosfer (MA) ambalajlamada solunumu ve mikroorganizma gelişmesini yavaşlatarak gıdanın raf ömrünü uzatmasıdır. Dondurucu sıvı olarak işlevi, üzerine püskürtüldüğü gıdayı buharlaşırken soğutmasıdır. Özütleme çözgeni olarak ise; havuç vb kaynaklardan β-karoten elde edilmesi, kahveden kafeinin uzaklaştırılması gibi amaçlarla kullanılmaktadır. Bu süreçlerde CO2, tüketime hazır gıdaların bileşimine katılmadan sadece işlemlere yardımcı olmaktadır.1,5,6
Buna karşılık, CO2 tüketime hazır birçok gıdanın bileşiminde de bulunabilmektedir. Bazı gıdalarda doğal olarak oluşurken bazı gıdalara dışarıdan katılmaktadır. Kefir ve boza gibi sütten elde edilen fermente gıdalarda doğal olarak oluşmaktadır. Kefir 2 g/L, boza ise 0.3 g/L dolayında CO2 içermektedir. Bunun gibi ekmeğin mayalanması (fermentasyonu) sırasında da CO2 oluşmakta, hamurun ve ekmeğin kabarmasını sağlamakta ancak pişirme sırasında büyük ölçüde uzaklaşmaktadır.7,8
İnsanlığın ilk tanıştığı gazlı içecek doğal kaynak suyu olmalıdır. Bunlardaki CO2 kayaçlardaki kireç taşının(CaCO3) asidik suda çözünmesi ile oluşmaktadır. Daha sonraları içme suyuna da dışarıdan CO2 verilerek(karbonasyon) benzeri bir içecek (soda) elde edilmiştir. Suyun karbonasyonu hakkındaki ilk yayın 1772 yılında Joseph Priestley tarafından yazılmış ve ilk su karbonasyon tesisi 1807 yılında Benjamin Sillimon tarafından açılmıştır.9 Günümüzde maden suyunun CO2 içeriği 7.1 g/L dolayındadır.
Kolalı ve meyveli içeceklere CO2 eklenmesinde (karbonasyon) de maden suyundan esinlenildiği bir gerçektir. Bu içeceklerdeki CO2 miktarının düzenlemelere göre minimum 2 g/L olması öngörülmektedir.10 Gerçekte ise kolalı içecekler 7.5 g/L ve meyveli içecekler ise 3.7 g/L dolayında CO2 içermektedir.¹¹
CO2 birçok yöntemle üretilmekle birlikte, Türkiye’de içeceklerin karbonasyonun da yeraltı kaynaklardan elde edilen doğal CO2 kullanılmaktadır. Hangi yöntemle elde edilirse edilsin içecek karbonasyonu için kullanılan CO2‘in gıda saflığında olması gereklidir. CO2‘in saflık kriterleri gıda kodeksinde yer almaktadır.12 Ayrıca, bu amaçla uluslararası meslek ve sektör kuruluşları tarafından uygulanan kalite standardları da vardır.13,14
Elde edilen CO2 sıvı formda ve basınca dayanıklı tank veya tankerle içecek dolum tesisine nakledilmektedir. İçeceğin karbonasyonu için karbonatör adı verilen aygıtlar kullanılmakta ve CO2 düzeyi sıcaklık ve basınç parametreleri ile ayarlanmaktadır. Bilindiği gibi gazların sıvıda çözünürlüğü sıcaklık düştükçe ve basınç arttıkça artmaktadır. Gazlanan içecek karşı-basınç dolum sistemi ile şişe veya kutuya aktarılmaktadır.9,11,15
İçeceğin şişesi veya kutusu açıldığı zaman tepe boşluğundaki CO2 hemen uzaklaşmaktadır. Ayrıca sıcaklık derecesi, sıvı yüksekliği, açma ve içme arasındaki süre vb faktörlere bağlı olarak içecekteki CO2 miktarı önemli ölçüde azalmaktadır. Ambalajın kapağı açıldıktan sonra, 300 ml içecekte 4°C’de çözünebilen CO2 miktarı1 gram dolayındadır.15,16
İçecek bileşeni olarak CO2‘inçok yönlü bir fonksiyonu vardır. Öncelikle içeceğe kendine özgü hafif asidik bir tat vermektedir. Köpüklü ve kabarcıklı bir görünüş oluşturmaktadır. Serinletici ve ferahlatıcı bir nitelik kazandırmaktadır. Bakteri gelişmesini durdurduğu için raf ömrüne belirli bir katkısı bulunmaktadır.9,11,17
CO2 toksik bir gaz değildir. JECFA tarafından ADI (acceptable daily in take) kodu NS(not specified) olarak tanımlanmıştır. Başka bir deyişle gıdalarla günlük tüketim düzeyi açısından zararlı bulunmamış ve sayısal bir ADI belirlenmesine gerek duyulmamıştır.18
Bunun gibi FDA’nın “genel olarak güvenli sayılan” gıda katkıları (GRAS) listesinde yer almaktadır ve ABD’de gıda katkısı olarak limitsiz kullanılmasına izin verilmektedir.19
AB’de ve Türkiye’de de onaylı (E290) bir gıda katkısıdır ve gıdalarda kullanımı için herhangi bir limit bulunmamaktadır.20
Gazlı içecekler ağıza alındığı zaman serinletici ve ferahlatıcı bir etki oluşmaktadır. Bunun nedeni, ağızda sıcaklığın etkisi CO2‘in gaz formuna dönüşmesi ve gaz formuna dönüşürken ortamdan ısı alması ve ayrıca dil üzerindeki belirli reseptörleri uyarmasıdır.17,21
Geriye kalan ve mideye ulaşan CO2‘in burada hareketliliği arttırması ve sindirimi kolaylaştırması beklenebilir. Bu konudaki gözlemler, küçük miktardaki(300ml gibi) gazlı içeceğin midede fizyolojik mekanizmayı etkilemediğini göstermektedir. Daha fazlasının ise midede gıda dispozisyonunu değiştirdiği ve doygunluğu artırdığı belirtilmektedir.16
Gazlı maden suyunun hazımsızlığa iyi geldiği yüzyıllardan bu yana kabul edilmektedir. Hazımsızlığı ve kabızlığı azalttığını gösteren araştırmalar da vardır. Ancak bunun daha fazla araştırma ile doğrulanması gereklidir.22
Bir porsiyon (yaklaşık 300 ml) içecekteki CO2‘in tümü mideye ulaşsa bile içerdiği CO2 miktarı yalnızca 2.5 g kadardır. Daha önce değinildiği gibi mideye ulaşmadan önce önemli bir kısmının içecekten uzaklaşması kaçınılmazdır.Solunum sırasında insan vücudunun günde yaklaşık 1 kg CO2 oluşturduğu¹ düşünülürse içecek kaynaklı CO2 miktarı bunun yanında oldukça düşüktür.
Mideye ulaşan CO2miktarı az olduğu için gazlı içeceklerin midede uzun süreli şişkinliğe yol açması söz konusu değildir. Hızlı içildiğinde, yutulan hava ile birlikte geğirme ile vücuttan uzaklaşmaktadır.16 Araştırmalar, gazlı içeceğin doğrudan reflüye yol açmadığını da doğrulamaktadır.23
Normal fizyolojik işleyişte organizmanın en önemli tampon sistemi; karbondioksit (CO2),karbonik asit (H2CO3)ve bikarbonat (HCO3–) eksenindeki geri dönüşlü (reversible) tepkime zincirine dayalıdır. Hücrelerdeki karbonik anhidraz enzimi tarafından katalize edilen bu iki yönlü tepkime zinciri aşağıdaki gibidir:24
CO2 + H2O →H2CO3
H2CO3 + H2O→HCO3– + H3O+(H+)
Su varlığında bikarbonat (HCO3–) oluşması CO2 varlığına bağlıdır. Oluşan bikarbonat vücudumuzun en önemli asit tamponlayıcı (pH düzenleyici) moleküllerinden biridir. Dolayısı ile CO2 ve HCO3– organizmada için yaşamsal iki moleküldür. Kanın pH değeri de esas olarak alyuvar hücreleriyle taşınması sırasında ve böbrekteki tübül hücrelerinde CO2‘ten HCO3– oluşması ile düzenlenmektedir.25
CO2‘ten HCO3– oluşmasını sağlayan tepkime zinciri gastro-intestinal sistemde de gerçekleşmektedir. Bu yolla CO2‘ten oluşan bikarbonat iyonları midedeki fazla asidi nötralize etmekte ve böylece mide mukozasını kendi asit salgısına karşı korumaktadır.26
On iki parmak bağırsağında (duodenum) ise safra ve pankreas salgısıyla gelen ve ayrıcakendi mukozasında CO2‘ten oluşan bikarbonatın; duodenumu mideden gelen asitli içeriğe karşı koruduğu ve sindirimi kolaylaştırdığı belirtilmektedir. Nitekim duodenumda ülser oluştuğu zaman bikarbonat yanıtının azaldığı saptanmıştır.27
Karbon dioksidin bağırsak sisteminde patofizyolojik etki gösterdiğine ilişkin herhangi bir kanıt yoktur. Esasen, sindirim sistemine katılan az miktardaki CO2 alt sindirim kanalına ulaşmadan önce zaten tümüyle absorbe edilmiş olmaktadır.16
Genel olarak bakıldığında, karbondioksitin vücutta çeşitli işlevleri bulunmaktadır. Solunum sonucu her organda oluşmakta ve muhtemelen her organ üzerine etkisi bulunmaktadır. Bir solunum metaboliti olsa da vücut fonksiyonlarını 3 yolla etkilediği çok iyi bilinmektedir. “Birincisi; kandaki asit-baz dengesini sağlayan birincil faktör olmasıdır.İkincisi; solunumu kontrol eden başlıca etken olmasıdır.Üçüncüsü ise; kalp ve periferik dolaşım sistemi üzerine yaşamsal bir uyarıcı(tonik)etkisinin bulunmasıdır. Vücuttaki CO2 düzeyi, fazla moleküllerin akciğer üzerinden atılması ile sağlanmaktadır.16
Ölçülü tüketilen içecek ile alınan CO2‘in de su molekülü varlığında bikarbonat iyonu oluşturması ve karbondiokside bağlı bu bikarbonat artışının asitliği dengelemesi, mukozayı koruması ve sindirimi desteklemesi söz konusudur. Ancak bu bağlamda daha fazla destekleyici çalışmaya gereksinim olduğu belirtilmektedir.28
Görüldüğü gibi CO2, O2 gibi yaşamsal bir gazdır. Doğada yaygın olarak bulunmaktadır. İnsanoğlunun gıda bileşeni olarak CO2 ile tanışıklığı çok eskiye dayanmaktadır. Çünkü CO2; maden suyu, kefir, boza gibi çok sayıda içecekte doğal olarak bulunmakta veya oluşmaktadır.
Gıda bileşeni olarak CO2‘in herhangi bir zararlı etkisi yoktur. FDA’nın GRAS listesinde yer almaktadır. AB’de ve Türkiye’de limitsiz kullanılmasına izin verilen bir gıda katkısıdır(E 290).
Gıda bileşeni olarak CO2‘in başlıca fonksiyonel özellikleri; kendine özgü bir tat kazandırması, serinletici ya da ferahlatıcı bir etki sağlaması, köpüklü ve kabarcıklı bir yapı oluşturması ve raf ömrüne katkıda bulunmasıdır. Ayrıca, mide ve kanın pH’sını düzenleyici ve sindirimi kolaylaştırıcı etkisi vardır.
KAYNAKLAR
1.Carbon dioxide. https://en.wikipedia.org. Erişim tarihi 07.03.2016.
3.İstanbul Tıp Fakültesi Biyofizik Anabilim Dalı. Biyofizik Ders Notları.
http://istanbultip.istanbul.edu.tr/wp-content/uploads/2014/03/biyofizik_kitap.pdf. Erişim tarihi 07.03.2016 .
Horwood, New York. 293 p.
7 .Belitz, HD. et al.2000. Food chemistry(3rd revisededition). Springer Verlag.
Berlin.1070 p.
10.Türk Gıda Kodeksi-Alkolsüz İçecekler Tebliği:2007/26. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2007/06/20070615-5.htm. Erişim tarihi 07.03.2016.
12.Türk Gıda Kodeksi-Gıdalarda Kullanılan Renklendiriciler ve Tatlandırıcılar Dışındaki Katkı Maddelerinin Saflık Kriterleri Tebliği: 2012/33.http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/04/20120408-4.htm. Erişim tarihi 07.03.2016.
http://www.bevtech.org. Erişim tarihi 07.03.2016.
Journal of Agriculture and Food Science Technology;4(5),421-430.
Between my thand reality. Nutr Metab Cardiovasc Dis. 19(10),683-689.
Committee on Food Additives 1985). Food and Nürition Paper 33/Rev.1/Add.1).
FAO, Rome.
19.CFR-Code of Federal Regulations Title 21-Food and drugs. FDA Home Medical
Database. www.registrarcorp.com.Erişim tarihi 07.03.2016.
20.Türk Gıda Kodeksi Gıda Katkı Maddeleri Yönetmeliği
www.tarim.gov.tr/Mevzuat/Turk-Gida-Kodeksi. Erişim tarihi 07.03.2016.
21.Simmons CT, et al. 1999. Neurobiological and psychophysical mechanisms
underlying the oral sensation produced by carbonated water. J Neurosci. 19(18),8134-844.
secretion: Roles of endogenous prostaglandins and nitric oxide. Pharmacol
Ther.130(1), 59-70.
Prof.Dr. Ali Esat Karakaya – Gazi Üniversitesi (Emekli Öğretim Üyesi)
Prof.Dr.Aziz Ekşi – Avrupa Lefke Üniversitesi
Prof.Dr. Neşe Tuncel – Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Samim Saner – Gıda Güvenliği Derneği
Yeni Düzenlemenin Amacı Yeni düzenleme, 1 Ocak'tan itibaren 60-65 yaş aralığındaki bireylerin toplu ulaşımda daha…
Emeklilere Yılbaşı İkramiyesi Verilecek mi? Gözler Hükümetin Açıklamasında Yılbaşı yaklaşırken, emeklilerin en çok merak ettiği…
Uzak Şehir 6. Bölüm Özeti Uzak Şehir dizisi, her bölümünde izleyicilere yoğun duygusal deneyimler sunarak…
Akut Bakteriyel Rinosinüzit AKUT BAKTERİYEL RİNOSİNÜZİT Akut rinosinüzit, paranazal sinüs mukozasının enflamasyonudur. Burun mukozası da…
Akut Otitis Media AKUT OTİTİS MEDİA Akut otitis media (AOM) orta kulak ve havalı boşluklarının…
Yeni bir araştırma, çocuklukta takım sporlarının çocukların beynini keskinleştirmeye yardımcı olan özel bir şey olabileceğini…