PARA ANKARA/ HÜLYA GENÇ SERTKAYA Türkiye ekonomisi, 2022 yılı üçüncü çeyreğinde senelik bazda yüzde 3.9, senenin ilk dokuz ayında yüzde 6.2 büyüdü. Tüketim ve ihracatın katkısıyla büyüyen Türkiye ekonomisi, kesintisiz dokuz çeyrek gelişme sürecini devam ettirerek dünyadan pozitif yönde ayrıştı. Senenin üçüncü çeyreğinde iç talebin büyümeye katkısı 3.2 puan olurken, net dış talebin katkısı 0.7 puan ile sınırı olan kaldı. Üçüncü çeyrekte büyümeye en büyük katkı 12 puanla hususi tüketimden gelirken, kamunun katkısı 1.1 puan oldu. Kesintisiz üç çeyrek büyümenin arkasından senenin üçüncü çeyreğinde yüzde 1.3 daralan yatırımlar büyümeyi 0.3 puan, stoklar 9.6 puan aşağı çekti. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine bakılırsa, gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) 2022 yılı üçüncü çeyrek ilk tahmini zincirlenmiş hacim endeksi olarak mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış verilerle bundan önceki çeyreğe bakılırsa yüzde 0.1 azaldı. Bu veri, pandeminin ilk tesirinin hissedildiği 2020 yılı ikinci çeyreğinde bundan önceki çeyreğe bakılırsa yaşanmış olan yüzde 10.4’lük küçülmeden bu yana görülen ilk çeyreklik negatif gerçekleşme oldu. Takvim etkisinden arındırılmış GSYH zincirlenmiş hacim endeksi 2022 yılı üçüncü çeyreğinde senelik yüzde 3.6 arttı. Üretim yöntemiyle GSYH tahmini, senenin üçüncü çeyreğinde cari fiyatlarla senelik bazda yüzde 120.5 artarak 4 trilyon 258 milyar 168 milyon TL oldu. GSYH’nin üçüncü çeyrek kıymeti cari fiyatlarla ABD doları bazında ise 241 milyar 523 milyon dolar olarak gerçekleşti.
Ayrıca TÜİK, 2022 yılı dönemsel GSYH birinci ve ikinci çeyrek verilerinde güncellemeye gitti. Zincirlenmiş hacim endeksi olarak birinci çeyrek gelişme oranı yüzde 7.5’lik düzeyini korurken, ikinci çeyrek gelişme performansı yüzde 7.6’dan yüzde 7.7’ye terfi etti.
FİNANS FAALİYETLERİ YÜZDE 21.6 ARTTI
GSYH’yi oluşturan faaliyetler incelendiğinde; 2022 yılı üçüncü çeyreğinde senelik bazda zincirlenmiş hacim endeksi olarak en yüksek artış, yüzde 21.6 ile finans ve sigorta faaliyetlerinde gerçekleşti. Büyümeye katkısı 0.9 puan oldu. Bunu; yüzde 13.9 artış ile informasyon ve kontakt faaliyetleri, yüzde 12.6 artışla mesleki, yönetimsel ve destek hizmet faaliyetleri izledi. Senenin üçüncü çeyreğinde zincirlenmiş hacim endeksi olarak senelik bazda kamu yönetimi, eğitim, insan sağlığı ve toplumsal hizmet faaliyetleri yüzde 7.6, hizmet faaliyetleri yüzde 6.9, öteki hizmet faaliyetleri yüzde 4.9, gayrimenkul faaliyetleri yüzde 4.1 arttı. Senenin ilk çeyreğinde senelik bazda yüzde 2.4, ikinci çeyreğinde senelik bazda yüzde 2.3 küçülen ziraat, ormancılık ve balıkçılık sektörü, senenin üçüncü çeyreğinde yüzde 1.1 büyüdü. Ziraat sektörünün büyümeye katkısı 0.1 puan ile sınırı olan kaldı. Sanayinin gelişme hızı yavaşladı. Senelik bazda 2022’nin ilk çeyreğinde yüzde 8.2, ikinci çeyreğinde yüzde 7.9 büyüyen endüstri, senenin üçüncü çeyreğinde yüzde 0.3 gelişme performansı gösterdi. İnşaat sektörü ise senenin üçüncü çeyreğinde yüzde 14.1 daraldı. Böylece inşaat sektöründeki daralma beş çeyrek kesintisiz devam etti.
İÇ TALEP BÜYÜMEYE KATKI VERDİ
TÜİK verilerine bakılırsa yerleşik hanehalklarının tüketim harcamaları, 2022’nin üçüncü çeyreğinde senelik bazda zincirlenmiş hacim endeksi olarak yüzde 19.9 arttı. Senenin üçüncü çeyreğinde “yerleşik ve yerleşik” olmayan hanehalkının yurtiçi tüketimi ise senelik bazda yüzde 22.4 artarken, alt kırılımlara bakıldığında dayanıklı mallar tüketimi yüzde 29.9, yarı dayanıklı mallar tüketimi yüzde 21.6, dayanıksız mallar tüketimi yüzde 14.9, hizmetler yüzde 27.9 artış gösterdi. Devletin nihai tüketim harcamaları yüzde 8.5 artarken, yatırımlar olarak anlatılan gayrisafi durağan(durgun) ana para oluşumu yüzde 1.3 azaldı. Geçen senenin üçüncü çeyreğinde de senelik bazda yüzde 1.3 daralan yatırımlar son üç çeyrektir artış gösteriyordu. Yatırımların alt kırılımlarına bakıldığında üçüncü çeyrekte senelik bazda inşaat sektörü yatırımları yüzde 19.9 azaldı. Bu zamanda makine ve teçhizat yatırımları yüzde 14.3 artış gösterdi. İnşaat sektörü yatırımlarında daralma, son beş çeyrektir kesintisiz sürerken, makine ve teçhizat yatırımlarındaki artış ise 12 çeyrektir kesintisiz devam ediyor.
Mal ve hizmet ihracatı, 2022’nin üçüncü çeyreğinde geçen senenin aynı çeyreğine bakılırsa zincirlenmiş hacim endeksi olarak yüzde 12.6, ithalatı ise yüzde 12.2 arttı.
İşgücü ödemeleri, 2022 yılının üçüncü çeyreğinde geçen senenin aynı çeyreğine bakılırsa yüzde 96.2, net işletme artığı/karma gelir ise yüzde 123 arttı. İşgücü ödemelerinin cari fiyatlarla Gayrisafi Katma Kıymet içindeki oranı yüzde 29.5’ten yüzde 26.3’e geriledi.
“EN GÜÇLÜ BÜYÜYEN ÜLKELERDEN OLACAĞIZ”
Gelişme verilerini değerlendiren Gömü ve Maliye Bakanı Dr. Nureddin Nebati, Türkiye ekonomisinin Orta Vadeli Program’da öngördükleri şekilde 2022 yılını yüzde 5 gelişme ile kapatarak, bu yıl da en kuvvetli büyüyen ülkelerden biri olacağını kaydetti.
Toplumsal medya hesabından yapmış olduğu açıklamada nitelikli ve sürdürülebilir büyümeyi hedefleyen Türkiye Iktisat Modeli kapsamında uyguladıkları selektif kredi politikası ile ekonomideki kaynakların etkin ve verimli alanlarda kullanılmasını sağladıklarını vurgulayan Bakan Nebati, politikaların pozitif neticelerini da almaya devam ettiklerini kaydetti. Büyümeye iç ve dış talebin yedi çeyrektir pozitif katkı verdiğini ve dokuz çeyrektir kesintisiz gelişme sürecinin devam ettiğini belirten Nebati, “Uyguladığımız politikalarla; sıkıntılı küresel koşullara karşın ülkemiz yatırımda, istihdamda, üretimde ve ihracatta pozitif ayrışmaya devam etmekte. Üçüncü çeyrekte mevsimsel düzeltilmiş istihdam senelik 1.7 milyon şahıs arttı” ifadelerini kullandı.
EKONOMİK GÜVEN ENDEKSİ GERİLEDİ
Şimdi de özetlemek gerekirse geçen haftanın öne çıkan verilerine bir göz atalım. TÜİK verilerine bakılırsa ekonomik itimat endeksi, Kasım’da bundan önceki aya bakılırsa 0.2 puan azalarak 96.9 kıymetini aldı. Tüketici ve üreticilerin genel ekonomik duruma ilişkin değerlendirmelerini, beklenti ve eğilimlerini özetleyen bileşik endeks olan ekonomik itimat endeksinin 100’den ufak olması, genel ekonomik duruma ilişkin kötümserliği gösteriyor. Kasım’da gerçek kesim itimat endeksi yüzde 0.7 azalarak 101.3, hizmet sektörü itimat endeksi yüzde 1 azalarak 118.1 kıymetini aldı. Tüketici itimat endeksi yüzde 0.6 artarak 76.6, perakende tecim sektörü itimat endeksi yüzde 2.1 artarak 121.9, inşaat sektörü itimat endeksi yüzde 1.2 artarak 91.6 oldu.
Geçen hafta açıklanan verilerden bir diğeri ise hizmet üretici fiyat endeksi (H-ÜFE) oldu. TÜİK verilerine bakılırsa H-ÜFE Ekim’de aylık yüzde 2.05, senelik yüzde 104.28 oranında artış gösterdi.
Ayrıca ekonomik büyümenin öncü göstergesi olan imalat endüstri performansında referans kabul edilen İstanbul Endüstri Odası Türkiye İmalat PMI, Kasım’da aylık 0.7 puan azalışla 45.7’ye geriledi ve üst üste dokuzuncu ay eşik kıymet 50’nin altında kaldı. Etkinlik koşullarında gözlenen bozulma, 2020 yılı başlarında yaşanmış olan ilk Covid-19 dalgasından bu yana görülen en belirgin düzeyde gerçekleşti.
ENFLASYON VERİSİ AÇIKLANACAK
TÜİK, bu hafta başlangıcında (Pazartesi günü) Kasım ayı enflasyon verisi açıklayacak. A&T Bank Baş Ekonomisti Ayşe Özden, Kasım’da tüketici fiyat endeksi (TÜFE) artış beklentisini aylık yüzde 3.4, senelik yüzde 83 olarak açıkladı. Baz etkisiyle yaşanacak düşüşle, enflasyonun 2022 yılını yüzde 70 seviyesinde kapatacağı öngörüsünde bulunan Özden, “Enflasyonun önümüzdeki yıl kademeli olarak yılsonuna kadar baz etkisiyle yüzde 40 seviyelerine gerileyeceğini düşünüyorum fakat aylık enflasyon fiyatların artmaya devam etmiş olduğu ortamda gene yüzde 2-3 bandında olacaktır” dedi.
İstanbul Topkapı Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Emre Alkin, Kasım’da aylık TÜFE beklentisini yüzde 3, 2022 yılı sonu senelik TÜFE beklentisini ise yüzde 75 olarak açıkladı.
KAMU MALİYESİNE YÖNELİK ÖNGÖRÜLER ELE ALINDI
Cumhurbaşkanı Yardımcısı Fuat Oktay başkanlığında geçen hafta (30 Kasım) meydana gelen Iktisat Koordinasyon Kurulu toplantısında kamu maliyesine yönelik öngörüler ele alındı. Meydana getirilen açıklamaya bakılırsa, son dönemdeki yurtdışı ve yurtiçi gelişmeler ekseninde Türkiye ekonomisine ilişkin mevcut görünüm ve beklentilerin görüşüldüğü görüşmede, cari senenin bütçesine ilişkin olarak senenin geri kalan süreci için değerlendirmelerde bulunulmuş oldu ve genel olarak da kamu maliyesi tarafında önümüzdeki döneme yönelik öngörüler tartışıldı. Görüşmede ek olarak küresel boyutta önemini sakınan besin arz güvenliğine yönelik mevcut durum ele alınarak, bu kapsamda ülkede meydana getirilen çalışmalarla beraber önümüzdeki devrin projeleri üstünde duruldu. Internasyonal alanda ziraat mevzusunda geliştirilebilecek iş birliği imkânları değerlendirildi.
“2023’TE YÜZDE 3’LÜK BÜYÜME ÖNGÖRÜYORUZ”
Ayşe ÖZDEN / A&T Bank Baş Ekonomisti
Türkiye ekonomisi üçüncü çeyrekte senelik bazda yüzde 3.9 ile beklentilerin altında büyüdü. Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış çeyreklik gelişme de yüzde 0.1 ile daralmaya dönerek, ekonomide dengelenmenin hızlanacağını ve daha da derinleşeceğini ortaya koydu. Çeyreklik sayılara bakılırsa, senenin ilk dokuz ayında Türkiye ekonomisi yüzde 6.2 büyüdü. İç ve dış talebin büyümeye katkısı senenin üçüncü çeyreğinde azalırken iç talep 3.2 puan katkı yaparken dış talebin katkısı 0.7 puan oldu. Hususi tüketimin katkısı 12 puan ile yüksek kalmaya devam etmesine karşın ana ihracat pazarımız, Avrupa ekonomisindeki yavaşlama ile ihracatın katkısının azalması büyümeyi sınırladı. Avrupa ve Çin’de ekonomik aktivite belirgin olarak ivme kaybetmeye devam ederken hem jeopolitik gelişmeler hem enerji krizi küresel gelişme üstündeki riskleri artırıyor. PMI verileri, kredi büyümesi, dış tecim ve sektör verileri benzer biçimde öncü göstergeler iç ve dış talebin senenin son çeyreğinde de daraldığına işaret ediyor. Senenin son çeyreğinde küresel resesyon endişeleri ve zayıf seyreden tecim hacminin yarattığı negatif tesir ile beraber yüksek enflasyon kaynaklı ekonomik aktivitede daralma öngörüyoruz. 2022 yılı toplam gelişme beklentimizi yüzde 5 olarak koruyoruz. Son çeyreğe benzer şekilde tutumsal faaliyetteki daralmanın gelecek senenin ilk yarısında da devam etmesini bekliyoruz. Senenin ikinci yarısındaki kısmi toparlanma ile beraber 2023’ün toplamında yüzde 3’lük bir gelişme öngörüyoruz.
“2022 YILINI YÜZDE 5 BÜYÜME İLE KAPATACAĞIZ”
Prof. Dr. Emre ALKİN / İstanbul Topkapı Üniversitesi Rektörü
Türkiye ekonomisi dokuz çeyrektir kesintisiz büyümeye devam etti. Senelik bazdaki büyümenin yavaşlaması beklentiler dahilindeydi. Bundan önceki çeyreğe bakılırsa yüzde 0.1 oranında daralma, yavaşlamanın etkisiyle beklenen bir durum. İhracat pazarlarında yaşanmış olan sıkıntının da etkisiyle 2022 yılı dördüncü çeyrekte büyümenin daha sınırı olan olmasını temenni ediyorum. Bilhassa ihracatın büyümeye katkısı üçüncü çeyrekte azaldı, dördüncü çeyrekte de bu durum sürecek. Gene de Türkiye ekonomisi 2022 yılını yüzde 5 civarında büyümeyle kapatacak. Türkiye’nin gelişme ile ilgili bir sıkıntısı yok, enflasyon ve işsizlikle ilgili sıkıntısı var. Maalesef, 21. yüzyılda işgücüne ‘aramış olduğu işleri yaratmayan’ ya da ‘mevcut işlere eğitim vermeyen’ bir sistem var. Dolayısıyla Türkiye’nin enflasyonla savaşım, işsizlik probleminin çözümü ve yapısal düzenlemeler noktasında süratli adımlar atması gerekiyor. O yüzden büyümenin yavaşlamasını fena olarak nitelendirmiyorum. ‘Koşan atı tımar edemezsin’. Ekonominin yavaşlaması fırsatını değerlendirip, sıkıntılı alanlarla ilgili lüzumlu adımları atmalıyız.
“ENFLASYONUN ARTIŞ HIZI YAVAŞLAYACAK”
Doç. Dr. Harp ERDOĞAN / Selçuk Üniversitesi Öğretim Üyesi
2022 yılı üçüncü çeyrek gelişme verileri, ‘düşük faiz oranlarının’ finans ve sigortacılık sektöründe mühim seviyede gelişme sağladığına işaret ediyor. Yaz süreci olmasına rağmen üçüncü çeyrekte ziraat sektörü ve endüstri sektörlerinin büyümeye katkısının sınırı olan kalması ve inşaat sektöründe büyümeyi daraltıcı durumun devam etmesi, ileriki dönemlerde büyümeyi sınırlayacak. Endüstri üretim endeksi öncü olarak ele alındığında senenin son çeyreğinde gelişme rakamlarını gene finans-sigortacılık ile bilgi-iletişim sektörlerinin sırtlayacağı, buna karşılık endüstri, ziraat ve inşaat sektörlerinin ise sınırlayacağını düşünüyorum. Bu çerçevede dördüncü çeyrekte GSYH’de sınırı olan bir artışın olacağını ve 2022 yılının ortalama yüzde 4.5-5 bandında bir gelişme oranıyla kapatılacağını öngörüyorum. Harcama kalemlerine baktığımızda, hususi kesim ve kamu kesimi büyümenin temel deposu olduğu, dış denge dediğimiz net ihracat rakamının ise ithalattaki artış sebebi ile büyümeye katkısının sınırı olan kalmış olduğu görülüyor. Döviz kuru baskısı ve dünya piyasasında besin ve enerji fiyatlarındaki oynaklığın etkisiyle Kasım’da TÜFE artışının aylık yüzde 3 civarında olacağını öngörüyorum. 2022 Aralık’tan itibaren meydana gelecek baz tesirinin pozitif yansıması ile TÜFE rakamlarında aşağı yönlü bir seyir umut ediliyor. Baz tesirinin 2023 yılı Ocak ve Şubat’ta da devam edeceği düşünülürse, enflasyonu artış hızının yavaşlamasını, buna bağlı olarak senelik enflasyonda Aralık ayı itibarıyla belirgin bir azalmanın meydana gelmesini öngörüyorum. 2022 yılı sonu senelik enflasyon beklentim yüzde 65-70 aralığında.
“TÜKETİM HARCAMALARI, BÜYÜMEYİ ATEŞLEDİ”
Prof. Dr. Nurullah GÜR / İstanbul Medipol Üniversitesi Öğretim Üyesi
Tüketim harcamaları büyümeyi neredeyse tek başına ateşledi. Geçtiğimiz çeyreklerin aksine, bu kere bir tek hanehalkı değil, kamunun tüketim harcamaları da büyümeye kayda kıymet destek sağlamış oldu. Kamunun büyümeye katkısı 2017’den sonraki en yüksek seviyesini görmüş oldu. Kamunun gelişme üstündeki destekleyici tesirinin önümüzdeki üç çeyrek süresince sürmesi kuvvetle olası. Net ihracatın büyümeye katkısında ivme kaybı yaşansa da halen pozitif taraftayız. Avrupa Birliği’nde (AB) tutumsal faaliyetin yavaşlaması ve resesyon riskinin oluşması, AB’den gelen ihracat siparişlerinde yavaşlamayı bununla beraber getiriyor. Ortadoğu pazarı, canlı kalmaya devam etse de AB tarafındaki kayıpları bire bir telafi edemiyor. Son aylarda ithalat artış oranı, ihracatın oldukça önüne geçti. Bu resme baktığımızda senenin son çeyreğinde net ihracatın büyümeye tesirinin negatife dönebileceği görülüyor. Üçüncü çeyrekte yatırımlar ve stoklar büyümeyi aşağıya çekti. Gerçek sektörün artan üretim maliyetlerini, krediye erişim sorunlarını ve küresel ekonomideki darboğazları hissetmeye başlamasıyla ilgili olarak gelişen bir durum bu. Küresel ekonomik koşulların oldukça zorlayıcı olduğu böylesi bir dönemde senelik bazda yakalanan gelişme rakamı oldukça kıymetli. Bu yılı dünya ve G20 ortalamalarının üstünde bir gelişme rakamıyla kapatacağız. 2023’ün ilk yarısında tutumsal faaliyetin canlı kalmayı sürdüreceği öngörülüyor. 2023’te küresel ekonomik büyümenin yüzde 3’ten yüzde 2’ye doğru gerileyeceği beklentisi var. Gene de Türkiye’nin 2023’te dünya averajının üstünde büyümesi şaşırtıcı olmayacaktır.
KASIM AYI İHRACATI 21.9 MİLYAR DOLAR
Türkiye’nin ihracatı Kasım’da senelik yüzde 1.9 artışla 21 milyar 854 milyon dolar olurken, enerji ve emtia fiyatlarında yaşanmış olan sert artışın etkisiyle ithalat yüzde 14 artışla 30 milyar 655 milyon dolara terfi etti. Artış oranı sınırı olan kalsa da ihracat en yüksek Kasım ayı ihracatı olarak kayda girdi. Tecim Bakanlığı ve Türkiye İhracatçılar Meclisi (TİM) Kasım ayı dış tecim verilerini Adana’da deklare etti. Bakanlık verilerine bakılırsa genel tecim sistemi kapsamında Kasım’da dış tecim dengesi yüzde 61.6 artışla 8.8 milyar dolar açık verdi. İhracatın ithalatı karşılama oranı 8.5 puan azalışla yüzde 71.3 oldu. Enerji hariç ihracatın ithalatı karşılama oranı Kasım’da 11.5 puan azalışla 89.8 olarak gerçekleşti.
Senenin 11 aylık döneminde ihracat yüzde 13.9 artışla 231 milyar 248 milyon dolar, ithalat yüzde 36.6 artışla 331 milyar 98 milyon dolar, dış tecim açığı yüzde 153.6 artışla 99 milyar 850 milyon dolar oldu. İhracatın ithalatı karşılama oranı ise bu zamanda yüzde 83.8’den yüzde 69.8’e geriledi.
Tecim Bakanı Mehmet Muş açıklamasında son dönemde altın ithalatındaki yükselişin de ithalatta yaşanmış olan artışta etkili bulunduğunu vurgulayarak, “Altın ithalatımız Kasım’da yüzde 2 bin 500 artışla 2.6 milyar dolar, Ocak-Kasım döneminde yüzde 242 artarak 17.8 milyar dolar oldu. Parite etkisiyle dış tecim açığımız Ocak-Kasım döneminde ortalama 3 milyar dolar daha çok gerçekleşti” dedi.
TİM Başkanı Mustafa Gültepe, 2022 için belirledikleri 250 milyar dolarlık hedefe güvenli adımlarla ilerlediklerini vurgulayarak, Aralık ayını da en iyi şekilde tamamlayıp hedefi geçmenin gururunu yaşayacaklarını kaydetti. İhracatı iki yıl içinde 300 milyar doların üstüne çıkarmayı hedeflediklerini belirten Gültepe, uzun solukta ise Türkiye’yi ihracatta ilk 10 ülke arasına sokma vizyonu ile çalıştıklarını açıkladı.
