PARA ANKARA/ HÜLYA GENÇ SERTKAYA Türkiye ekonomisi 2023 yılının birinci çeyreğinde yüzde 4 büyüyerek beklentilerin üstünde bir performans gösterdi. Depremin negatif etkilerine karşın Türkiye ekonomisi bu performansıyla ilk çeyrek verisi açıklanan OECD ülkeleri içinde yüzde 6.4 büyüyen İrlanda’nın arkasından ikinci, G20 ülkeleri içinde yüzde 5 büyüyen Endonezya, yüzde 4.5 büyüyen Çin’in arkasından üçüncü sırada yer aldı. Türkiye ekonomisinin büyüme süreci kesintisiz 11 çeyrek devam etti. Gayri safi yurtiçi hasılaya (GSYH) ilk çeyrekte hanehalkı tüketimi 10.9, kamu tüketimi 0.7 puan, yatırım harcamaları 1.2 puan pozitif katkı verdi. Yığın değişimi 6 puan, net ihracat 2.8 puan negatif katkıyla büyümeyi aşağı çekti. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine bakılırsa zincirlenmiş hacim endeksi olarak 2023’ün ilk çeyreğinde mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış GSYH bundan önceki çeyreğe bakılırsa yüzde 0.3, takvim etkisinden arındırılmış GSYH yüzde 3.8 arttı. Üretim yöntemine bakılırsa cari fiyatlarla GSYH 2023 yılı ilk çeyreğinde geçen senenin dönemine bakılırsa yüzde 84.4 artarak, 4 trilyon 631 milyar 792 milyon TL oldu. GSYH’nin birinci çeyrek kıymeti cari fiyatlarla ABD doları bazında 245 milyar 464 milyon olarak gerçekleşti.
BÜYÜME DEVAM EDECEK…
Depremin negatif etkilerine rağmen iç talebin katkısıyla Türkiye ekonomisinin büyüdüğüne dikkat çeken ekonomistler, 2023 yılı genelinde Türkiye ekonomisinin ağırlıklı olarak yüzde 2.5 ile 4 bandında büyüyebileceğine işaret ediyor. 2023’ün ilk çeyreğinde Türkiye ekonomisinin, önceki iki çeyreğe yakın bir performans gösterdiğine dikkat çeken Marmara Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Nurullah Gür, zelzele felaketlerinden dolayı büyümenin bir miktar ivme kaybedebileceğinin düşünüldüğünü hatırlatarak, “Fakat öncü verilerin de işaret etmiş olduğu suretiyle, iktisat bu büyük şokun tesirini üstünden atma yolunda beklenenden süratli tepki gösterdi. Depremlerin fiziki ve ruhsal yöndeki yıkıcı etkilerine karşın, büyümenin yüzde 4 bandında istikrarını koruması son aşama mühim” dedi.
Depremin tesirleri orta ve uzun solukta ortadan kaldırılması noktasında Türkiye ekonomisinin ihtiyaç duyulan canlılık, irade ve potansiyele haiz bulunduğunu belirten Beykent Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Murat Buyruk, Türkiye’nin gelişme iştahının yerinde bulunduğunu, ekonominin de bu beklentilere yanıt verecek düzeyde bulunduğunu kaydetti. Buyruk, “Tüm sorun enflasyonu makul seviyelere çekerek kalkınmaya çeviri etmekten geçiyor. Tekrardan inşa tesirinin, yalnız 2023’de değil; önümüzdeki yıllara da sarkan çoğaltan tesir ortaya koyacaktır” diye konuştu.
TÜKETEREK BÜYÜDÜK
Geçen yıl olduğu şeklinde senenin; ilk çeyreğinde de büyümeyi en oldukca tetikleyen vatandaşın tüketim harcamaları oldu. TÜİK verilerine bakılırsa 2023 yılının ilk çeyreğinde yerleşik hanehalklarının nihai tüketim harcamaları zincirlenmiş hacim endeksi olarak senelik yüzde 16.2 arttı. Hatırlanacağı suretiyle vatandaşın tüketim harcamaları 2022 yılı son çeyreğinde senelik yüzde 16.1, 2022 yılı genelinde yüzde 19.7 artmıştı. 2023 yılı birinci çeyreğinde yerleşik ve yerleşik olmayan hanehalkı yurtiçi tüketimi geçen senenin aynı dönemine bakılırsa yüzde 15.8 artış gösterdi. Bunun alt kırılımlarına bakıldığında; dayanıklı mallarda yüzde 29.6, yarı dayanıklı mallarda yüzde 28.8, dayanıksız mallarda yüzde 12.3, hizmetlerde yüzde 12 artış yaşandı.
2023 yılının ilk çeyreğinde devletin nihai tüketim harcamaları senelik bazda yüzde 5.3 arttı. Hatırlanacağı suretiyle devletin nihai tüketim harcamaları 2022 yılı son çeyreğinde yüzde 9, yıl genelinde ise yüzde 4.5’lik bir artışa işaret etmişti.
YATIRIMLAR ARTTI
Senenin ilk çeyreğinde gayrisafi durağan(durgun) ana para oluşumu (yatırımlar) yüzde 4.9 arttı. Geçen yıl üçüncü çeyrekte senelik bazda yüzde 0.8 daralan gayrisafi durağan(durgun) ana para oluşumu son çeyrekte yüzde 2.6, 2022 yılı genelinde ise yüzde 5.2 büyümüştü. Yatırımların alt kırılımlarına bakıldığında; senenin ilk çeyreğinde geçen senenin aynı dönemine bakılırsa makine ve teçhizat yatırımları yüzde 8 artış gösterdi. {Özel sektör} yatırımlarının bir göstergesi olan makine ve teçhizat yatırımlarında kesintisiz gelişme süreci 14 çeyrektir devam etti. İnşaat yatırımları ise senenin ilk çeyreğinde yüzde 1.3 artış gösterdi. Hatırlanacağı suretiyle beş çeyreklik daralmanın arkasından inşaat sektörü yatırımları 2022 yılı son çeyreğinde yüzde 0.3 artış göstermişti.
2023 yılının ilk çeyreğinde mal ve hizmet ihracatı senelik yüzde 0.3 daralırken, ithalatı yüzde 14.4 arttı. 2022 yılı son çeyreğinde mal ve hizmet ihracatı yüzde 3.3 azalmış, mal ve hizmet ithalatı yüzde 10.2 artış göstermişti.
İHRACATTA İRTİFA KAYBINA DİKKAT!
Türkiye’nin gelişme performansında en mühim konulardan birinin ihracatta irtifa kaybı bulunduğunu söyleyen Prof. Dr. Murat Buyruk, şunları kaydetti:
“Bilhassa dış tecim partnerimiz Almanya’nın teknik resesyona girmesi, dünyada gelişme dostu iklimin olmaması, dış pazarlara yönelik ihracat performansımızı tekrardan gözden geçirmemiz icap ettiğini ortaya koyuyor. Bu çerçevede ince ayarlar yanında, yapısal reformlar olarak adlandırılan daha köklü ayarlara da gereksinim olabilir. Münhasıran Gümrük Birliği müzakerelerinin tamamlanması, özgür tecim anlaşmalarına eğilmek gerekiyor. Hizmetler sektörünün gelir getiren kalemlerinden turizmde de, 40 yılı aşkın modelin tekrardan gözden geçirilmesi lüzumlu. Türkiye gezgin sayısında birinci, gezim gelirinde sekizinci sırada. Bu makas kapatılmalı.”
EN BÜYÜK KATKI HİZMETLERDEN
GSYH’yi oluşturan faaliyetler incelendiğinde; 2023 yılı birinci çeyreğinde geçen senenin aynı dönemine bakılırsa zincirlenmiş hacim endeksi olarak; hizmetler yüzde 12.4, mesleki, yönetimsel ve destek hizmet faaliyetleri yüzde 12, finans ve sigorta faaliyetleri yüzde 11.2, informasyon ve yazışma faaliyetleri yüzde 8.1, öteki hizmet faaliyetleri yüzde 7.8, inşaat yüzde 5.1, kamu yönetimi, eğitim, insan sağlığı ve toplumsal hizmet faaliyetleri yüzde 3.6 ve gayrimenkul faaliyetleri yüzde 1.4 arttı. Ziraat sektörü yüzde 3.8, endüstri ise yüzde 0.7 azaldı. Ziraat sektörü GSYH’sı 2022’de yalnız üçüncü çeyrekte yüzde 2.3 büyümüş, senenin birinci çeyreğinde yüzde 1.5, ikinci çeyreğinde yüzde 2, son çeyreğinde yüzde 0.3 daralmıştı. 2022 yılı ilk üç çeyreğinde ivme yitirilmesine rağmen büyüyen endüstri sektörü GSYH’si ise yüzde 3 daralmıştı. Ayrıca 2022 yılı son çeyreğinde senelik bazda yüzde 1.6 daralan imalat sanayinin 2023 yılı birinci çeyreğinde senelik yüzde 1.6’lık arttığını hatırlatalım.
İŞGÜCÜ ÖDEMELERİ YÜZDE 126.1 ARTTI
İşgücü ödemeleri, 2023 yılı birinci çeyreğinde senelik yüzde 126.1 arttı. Net işletme artığı/karma gelir yüzde 48.7 artış gösterdi. İşgücü ödemelerinin cari fiyatlarla gayrisafi katma kıymet içindeki oranı yüzde 31.1’den yüzde 38’e çıktı. İlk çeyrekte, net işletme artığı/karma gelirin oranı ise yüzde 47.6’dan yüzde 38.2’ye geriledi. İşgücü ödemelerinin GSYH’ye oranla daha süratli artmasının yanı sıra, emeklilikte yaşa takılanlar (EYT) ile ilgili düzenlemelerin yürürlüğe girmesiyle, kıdem tazminatı ödemelerinin mühim seviyede artması işgücü ödemelerinin katma kıymet içindeki payını arttırdı. EYT tesiri hariç bırakıldığında, işgücü ödemelerinin gayrisafi katma kıymet içindeki payının ortalama yüzde 33.5 olacağı tahmin edildi.
Prof. Dr. Nurullah Gür, işgücü ödemelerinin GSYH’den almış olduğu payın son iki senedir düşüş trendinde bulunduğunu belirterek, “Bu trend ekonomik büyümenin tabana yayılmasını güçleştiriyordu. Geçen senenin ilk çeyrekte yüzde 31.1 olan bu oran, 2023’ün aynı döneminde yüzde 38’e terfi etti. Büyümeyi kapsayıcı hale getirme noktasında pozitif yönde bir gelişme. Bu artışı EYT düzenlemesine bağlı olarak yaşanmış olan kıdem tazminatı ödeme artışları ve asgari ücret zammı tetikledi” dedi.
EKONOMİK GÜVEN ARTTI
Ekonomik itimat endeksi son 20 ayın zirvesinde. TÜİK verilerine bakılırsa ekonomik itimat endeksi Mayıs’ta bundan önceki aya bakılırsa yüzde 1.4 artarak 103.7 kıymetini aldı. TÜİK geçen hafta, belirli bir referans döneminde ülke ekonomisinde üretimi meydana getirilen hizmetlerin üretici fiyatlarını vakit içinde karşılaştırarak fiyat değişimlerini ölçen hizmet üretici fiyat endeksini (H-ÜFE) de deklare etti. Buna bakılırsa H-ÜFE Nisan’da aylık yüzde 3.90, senelik yüzde 71.81 artış gösterdi.
Ekonomik büyümenin öncü göstergesi olan imalat endüstri performansında referans kabul edilen İstanbul Endüstri Odası (İSO) Türkiye İmalat PMI, Mayıs’ta değişiklik göstermeyerek 51.5 düzeyinde kaldı. Üst üste beşinci ay eşik kıymet 50’nin üstünde gerçekleşen endeks, Türk imalat sektörünün etkinlik koşullarında iyileşmenin sürdüğüne işaret etti.
ENFLASYONA ÜCRETSİZ DOĞAL GAZ AYARI
Ayrıca TÜİK 5 Haziran’da Mayıs ayı enflasyon verisini açıklayacak. A&T Bank Baş Ekonomisti Ayşe Özden, Mayıs ayı enflasyon beklentisinin yüzde 2.3 ve senelik yüzde 42.5 bulunduğunu altını çizdi. Gelecek aylarda enflasyonun yüzde 40 seviyesinin altına gerileyebileceğini dile getiren Özden, “Yaz aylarından sonrasında Kasım ayına kadar enflasyonda yükseliş eğiliminin kuvvetli bulunduğunu düşünüyor ve yılsonu enflasyon tahminimizi yüzde 42 olarak koruyoruz” ifadelerini kullandı.
Ayrıca Karadeniz’deki bulgu sebebiyle abonelere verilen bir aylık parasız organik gaz, enflasyon hesabına sıfır fiyat olarak yansıtılacak. TÜİK’ten meydana getirilen açıklamaya bakılırsa; 2023 yılı Haziran’dan 2024 yılı 1 Mayıs’a kadar gerçekleşme edecek her bir faturada 25 metreküpe kadar doğalgazın Bakanlık bütçesinden karşılanacak olması da TÜFE hesaplarında dikkate alınacak.
Prof. Dr. Abuzer Pınar, enflasyonun baz tesiri ile yüzde 40’lara kadar gerilediğini hatırlatarak, TÜİK’in organik gaz kalemindeki revizyonu ile enflasyonun Mayıs’ta da düşük çıkabileceğini söylemiş oldu. Pınar, “Sadece ciddi bir anti-enflasyonist program açıklanmadan bu düşüş eğiliminin devam etmesi mümkün görünmüyor” dedi.
İHRACATTA MAYIS REKORU
Zelzele felaketinin, üretim ile tedarikte oluşturduğu olumsuzluklara ve küresel ekonomideki belirsiz sürece karşın, Türkiye’nin ihracatı Mayıs’ta senelik yüzde 14.4 artışla 21.7 milyar dolar olurken, bu performansla tüm zamanların en yüksek Mayıs ayı ihracat değerine ulaşıldı. Tecim Bakanlığı’nın geçici verilerine bakılırsa 2023 yılı Ocak-Mayıs döneminde ihracat, senelik yüzde 0.2 artışla 102.5 milyar dolara ulaştı. İthalat 2023 yılı Mayıs’ta senelik yüzde 16 artışla 34.3 milyar dolar, Ocak-Mayıs döneminde senelik yüzde 8.9 artarak 158.6 milyar dolar düzeyinde gerçekleşti. Mayıs’ta toplam enerji ithalatı yüzde 23.6 azalarak 5.3 milyar dolar seviyesinde gerçekleşti. Enerji ithalatındaki düşüşte, 2022’de enerji fiyatlarının gerilemesi mühim seviyede etkili oldu. Son dönemde, ithalatta izlenen artışta mühim bir tesiri olan altın ithalatı ise senelik yüzde 114.1 artışla 3 milyar dolar olarak gerçekleşti.
Mayıs’ta ihracatın ithalatı karşılama oranı 0.9 puan azalarak yüzde 63.1, enerji verileri hariç tutulduğunda 7.1 puan azalarak yüzde 70.1, enerji ve altın verileri hariç tutulduğunda ise 4.6 puan azalarak yüzde 77.4 olarak gerçekleşti.
“İhracattaki düşüş büyümeyi yavaşlatıyor”
Prof. Dr. Abuzer PINAR / Ankara Medipol Üniversitesi Öğretim Üyesi
Senenin ilk çeyreği için gelişme beklenenin birazcık üstünde geldi. Önceki çeyreğe bakılırsa hanehalkı tüketimi korunurken, yatırımda bir miktar artış görünüyor. Düşük kalan döviz kuru sebebiyle ithal ara malı ve yatırım malı alımında artış oldu. Bunu ithalat rakamlarında görmek mümkün. İhracatta ise son iki çeyrekte azalış var. Kamu harcamalarında ise önceki çeyrekte yüksek artış olduğundan, bu çeyrekte bir gevşeme olsa da hala büyümeye yüksek katkı yapıyor. İhracata dayalı bir gelişme stratejisi izlediğimizden ihracattaki düşüş eğilimi büyümeyi yavaşlatıyor. Sonraki çeyreklerde bunun tesirini görmeye devam edeceğiz. Enflasyonu takip edemeyen kur sebebiyle Türk lirası değerlendi ve bu da dış açığın büyümesine niçin oldu. Kurun bir miktar hareketlenmesi ile dış ticaretteki açık eğilimi tersine dönebilir. Ek olarak gezim mevsimine girdiğimizden döviz gelirinin artması ile yavaşlama bir seviyede telafi edilebilir. Depremin tesirini ikinci çeyrekte göreceğiz. Büyümeyi bir miktar aşağı çekecektir. Depremden kaynaklı kayıpları telafi etmek suretiyle kamu harcamalarındaki artış ile bu kaybın bir kısmı telafi edilebilir.
“Tüketim, büyümeyi yukarı taşımayı sürdürecek”
Prof. Dr. Nurullah GÜR / Marmara Üniversitesi Öğretim Üyesi
Büyümeyi harcamalar tarafında hanehalkı tüketim harcamalarının, sektörel bazda ise hizmetlerin desteklediği net olarak ortada. Depremin negatif tesirleri kendini daha oldukca endüstri ve ziraat tarafında göstermişe benziyor. Her iki tutumsal etkinlik alanı önceki çeyrekte olduğu şeklinde bu çeyrekte de daraldı. Sanayideki yavaşlama hız kaybederken, tarımdaki daralma ise daha belirgin hale geldi. Net ihracatın büyümeye tesiri son iki çeyrektir ekside. Bu durum büyümenin standardını bozuyor. 14 çeyrektir devam eden makine ve teçhizat yatırımlarındaki artış ise büyümeye pozitif katkı vermeye devam ediyor. Oldukça uzun bir seri bu. İkinci çeyrekte; enflasyondan korunma güdüsüyle artan tüketim harcamaları gelişme rakamını yukarı taşımayı sürdürecek. Depremler ve seçim atmosferinin etkisiyle kamu harcamalarının büyümeye tesiri ortalamanın üstünde gelebilir. Seçim atmosferinin niçin olduğu belirsizlik ortamı ve kurdaki yukarı yönlü hareketlenme yatırım harcamalarını frenleyebilir. Net ihracat ikinci çeyrekte de büyümeyi aşağıya çekebilir.
“Itimat verici, moral artırıcı bir gelişme”
Prof. Dr. Murat FERMAN / Beykent Üniversitesi Öğretim Üyesi
İlk çeyrek büyümede, yüzde 3.2’lik beklentilerin üstünde bir manşetle karşılaştık. Küresel bazda gelişme dostu olmayan bir iklimde, bilhassa öteki ekonomilerin performans ve gelişme manşetleri düşünüldüğünde, ilk çeyrekte senelik yüzde 4’lük bir gelişme, Türkiye açısından itimat verici ve moral artırıcı oldu. Geçen çeyrekte olduğu şeklinde büyümenin lokomotifi hanehalkı harcamaları. Alt kırılımlara bakıldığında; gelişme tarımda senelik yüzde 3.8, sanayide senelik bazda 0.7.geriledi. 6 Şubat depremleri sonrasında endüstri üretimi endeksi senelik bazda Şubat’ta yüzde 8.2, Mart’ta 0.1 düşüş göstermişti. Bilhassa zelzele ayı Şubat’ta hem üretimdeki durmalar hem de nitelikli işgücünün göçü sebebiyle büyük bir düşüş olmuştu. Fakat derhal toparlandı. Bundan sonraki çeyrekler için tekrardan inşa ile beraber ulusal gelirin hem sanayide hem de inşaatta yukarı yönlü olacağı görünüyor. Uzunca bir dönemdir lokomotif ve canlandırıcı tonik tesirini kaybeden ve büyümeyi aşağı çekici bir rol oynayan inşaat sektörü, ilk çeyrekte yüzde 5’lik büyümeyle tekrardan atağa kalktı. Önümüzdeki dönemde de inşaat sektörünün canlandırıcı ve manşeti yukarıya taşıyıcı tesirinin devam edeceği açık ve net olarak görülüyor. Ziraat ve sanayinin ilk çeyrekteki negatif görünümünün ikinci ve takip eden çeyreklerde pozitife dönme ihtimali her zamankinden fazla. Tarımda küçülmeye müsaade edemeyiz. Hizmetler sektöründe gelişme devam ediyor.
“Gelişme yoğun olarak iç talep kaynaklı”
Ayşe ÖZDEN /A&T Bank Baş Ekonomisti
2023 birinci çeyrekte senelik gelişme önceki çeyrekte olduğu şeklinde yoğun olarak iç talep kaynaklı oldu. Senenin ilk çeyreğindeki iç talebin 6.8 puan yüksek katkısına karşın, ithalattaki hızlanma ve ihracattaki daralma sebebiyle dış talep toplam büyümeyi 2.8 puan aşağı çekti. Kuvvetli gelişme eğilimi senenin ilk çeyreğinde yavaşlasa bile canlı talep enflasyonun yükselmesine ve cari işlemler açığının da son yılların en yüksek seviyesine çıkmasına niçin oldu. 2023 yılı başlarında, geçen yıla bakılırsa gelişme performansını korumanın zor bulunduğunu ve bunun cari açık, enflasyon ve kurlar üstünde bir takım problemi bununla beraber getirebileceğini öne çıkarmıştık. Bundan dolayı senenin ikinci yarısında bir yavaşlama beklentimizle beraber 2023 için yüzde 2.5 gelişme beklentimizi koruyoruz. Finansal piyasalardaki gelişmeler ve seçim sonrası bilgileri ortaya çıkacak hükümet politikaları bilhassa 2023 yılı gelişme tahminleri üstünde belirleyici olacak.
