Denizleri koruyan adam .

PARA RÖPORTAJ/ AYŞEGÜL KÜÇÜKKURT ZOR Kıyı ve Liman Mühendisi olan Akdeniz Koruma Derneği (AKD) Yönetim Kurulu Başkanı Zafer Ali Kızılkaya, Pasifik Okyanusu’nda on yılı aşkın süre, deniz koruma alanları projelerinde araştırmacı ve sualtı fotoğrafçısı olarak çalışmış. Bilhassa Akdeniz Bölgesi’nde hem mahalli, hem de internasyonal düzeyde çeşitli projelere imza atan Kızılkaya, Goldman Environmental Prize olarak malum dünyanın en büyük çevre ödülü “Yeşil Nobel”in de sahibi. 2012 senesinde Akdeniz Koruma Derneği’nin kurucuları içinde yer edinen ve uzun süredir de Yönetim Kurulu Başkanlığı’nı meydana getiren Kızılkaya, Gökova Körfezi Balıkçılığa Kapalı Deniz Koruma Alanları Projesi ile mahalli halka koruma ve seyretme mevzusunda inisiyatif verilen “Deniz Koruma Alanları” ve “Balıkçılık Yönetimi” üstünde geniş paydaşlı ortak yönetim modelleri üstünde projeler yürütüyor. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Ziraat ve Orman Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığı’yla beraber emekler yürüten derneğin şu anda 400’e yakın üyesi var. Datça-Bozburun, Fethiye-Göcek, Kaş-Kekova sınırları içinde kırılgan türlerin korunabileceği alanların oluşturulabilmesi için emekler yürüttüklerini söyleyen Kızılkaya, Akdeniz foku, köpekbalıkları, vatozlar ve deniz çayırları şeklinde kırılgan türlerin yaşamış olduğu alanların koruma altına alınması gerektiği mevzusunda uyarılarda bulunuyor. Akdeniz Koruma Derneği (AKD) Yönetim Kurulu Başkanı Zafer Ali Kızılkaya ile bir araya gelmiş olarak, Türkiye’nin Akdeniz Bölgesi’ndeki canlıların korunması, iklim değişikliğinde yaşanmış olan sorunları, koylarda keşfedilen canlıları ve bu tarz şeyleri iyi mi koruma altına aldıkları şeklinde pek oldukca mevzuyu konuştuk…

Akdeniz Koruma Derneği (AKD) ne süre kuruldu? Ne şeklinde toplumsal mesuliyet işleri yapıyorsunuz?

Akdeniz Koruma Derneği (AKD), 2012 senesinde İzmir’de kuruldu. Deniz ve kıyısal ekosistemlerin ve bilhassa nesli tehdit altındaki türlerin korunması için devletimizde deniz koruma alanlarının oluşturulması ve etkin bir halde yönetilmesi amacını güden emekler yapıyoruz. Kurulduğu günden bu yana dernek başkanlığını yürütmekteyim.

Bilhassa Akdeniz’in korunması adına pek oldukca emek verme gerçekleştiriyorsunuz. Bu çalışmalardan bahsedebilir misiniz?

AKD ilk olarak Gökova Körfezi Hususi Çevre Koruma Bölgesi (ÖÇKB) içinde balıkçılığa kapalı koruma alanlarının sağlanması ve bu alanların korunması mevzusunda çalışmalarla işe başladı. Derneğin kurduğu “Deniz Koruyuculuğu” sistemi, korunan alanların etken şekilde süratli botlar ve koruyucularla korunması görevini de üstlendi. Bu sayede korunan alanlarda oldukca ciddi oranda balık artışı ve ekosistemin iyileşmesi başladı.

Boncuk Koyu, Karia Yolu şeklinde mühim korunan noktalar var. Bunun şeklinde Akdeniz’de korunan başka bölgeler de var mı?

Boncuk Koyu, Gökova ÖÇKB içinde koruma altına alınan ve sonrasında genişletilen, kum köpekbalıklarının üremek için geldikleri oldukca hususi bir alan. Koyda sualtı ve su üstündeki seyretme kameralarımız ile köpekbalıkları, deniz çayırları ve balık popülasyonlarını izliyoruz. Her yıl bir öncesine gore daha çok köpekbalığının bölgeye geldiğini gözlemekteyiz. Gökova Körfezi projemizin başarıları ve almış olduğu ödüllerden sonrasında, Datça-Bozburun ÖÇKB, Fethiye-Göcek ÖÇKB ve Kaş-Kekova ÖÇKB sınırları içinde de kırılgan türlerin korunabileceği alanların oluşturulması için emekler yürütmekteyiz.

Koruma altına alınması ihtiyaç duyulan başka alanlar nereler?

Tüm Akdeniz’in kâğıt üstünde korunan miktarı yüzde 8.3. Gerçekte bizim şeklinde botlarla ve korucularla korunan kısmı ise yüzde 0.04, kısaca oldukca fakat oldukca azca bir alan. Ilk olarak Akdeniz foku, köpekbalıkları, vatozlar ve deniz çayırları şeklinde kırılgan türlerin yaşamış olduğu alanların koruma altına alınması gerekiyor. Bu alanların etkili olabilmesi için bilimsel olarak belirlenmiş en minik boyutunun 4 kilometrekare olması öneriliyor. Gene değişik habitatların bulunmuş olduğu alanların birbiriyle de oldukca uzak olmaması gerekiyor ki bir koruma koridorundan anlatmak mümkün olsun.

Yalnız deniz değil, karasal alanda da koruma çalışmalarınız var. Marmaris Semenderi, Likya Orkidesi şeklinde… Bunlardan da bahseder misiniz?

Türkiye’de kıyı bölgelerimizde 1988 senesinde kurulmaya başlanan Hususi Çevre Koruma Alanları var. Gökova Körfezi, Datça-Bozburun, Köyceğiz-Dalyan, Patara ve Kaş-Kekova şeklinde. Bu alanlar genel itibarıyla kıyısal peyzajın korunması amacıyla kurulmuş. AKD, denizel alanlarda yaşayan canlıların da korunabilmesi için deniz alanlarında insan aktivelerinin kısıtlandığı koruma alanları yaratılması amacıyla Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Ziraat ve Orman Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığı’yla beraber emekler yürütüyoruz.

Türkiye denizler adına oldukca mühim bir coğrafyaya haiz. Sadece küresel ve iklim koşullarının değişmesi, tabiatın dengesini bozmaya başladı. Bu durum bizi iyi mi tehdit ediyor?

Doğu Akdeniz, dünyanın öteki bölgelerine gore oldukca daha süratli ısınıyor. Her yıl yazları gelen aşırı ısı dalgaları ve deniz suyundaki ısı artışları bunu oldukca net gösteriyor. 2019 senesinde yaşadığımız orman yangınları, ileriki yıllarda da benzerlerine şahit olacağımızın bir göstergesi. Yangınlarla savaşım mevzusunda Türkiye, 2019’a gore oldukca daha önlemli ve eğitimli bir noktada. Deniz suyu sıcaklıklarını yüzeyden 40 metre derinliğe kadar izliyoruz. Her yıl yazları derinlere doğru ısı artışları devam ediyor. Bilhassa 2023, bundan önceki seneden dört aşama daha sıcak geçti suların altında… Bu oldukca sayıda Kızıldeniz kökenli istilacı türün yaşayabildiği alanların daha da artmasına sebep oluyor.

Balıkların tüketilmesi mevzusunda çalışmalarınız halen devam ediyor mu?

Son beş senedir Kaş-Bodrum içinde minik ölçekli balıkçılarla yaptığımız çalışmalarda ortaya çıkan mühim bir netice var. Balıkçıların yakaladığı balığın yüzde 36’sı Kızıldeniz kökenli istilacı balıklar. Bu rakamın gelecek yıllarda daha da artmasını bekliyoruz. Bu balıkların bir çok örneğin aslan balığı şeklinde yenebilir leziz türler. 2015 yılından bu yana bu balıkların tüketilmesi mevzusunda emekler yürütüyoruz. Son iki yılda 15 tondan daha çok istilacı balığı balıkçılardan satın alıp restoranlarda tüketilmesini sağladık. Bu balıklar, Akdeniz’in mahalli balıkları üstünde ciddi baskı yaratıyor. Dolayısıyla bu türleri tüketmemiz tabiat açısından oldukca mühim.

Peki, denizleri iyi mi korumalıyız? Nelere dikkat etmeliyiz?

Ilk olarak yeteri aşama büyüklükte deniz koruma alanlarının kurulması, işaretlenmesi ve kullanıcılarda farkındalık oluşturulması gerekiyor. Yaz sezonunda oldukca sayıda hususi ve ticari teknenin denizler üstünde negatif tesirleri oluyor. Ilk olarak teknelerin demir ve zincirleri dipteki deniz çayırlarına ve öteki canlılara oldukca zarar veriyor. Teknelerden kaynaklı sıvı ve katı atıkların yarattığı problemler artık turizmi baltalayacak boyutlara kadar geldi. Aşırı ve yasadışı balık avcılığı stokları ve türleri yok olma sınırına kadar gelmiş durumda. Koruma alanları, türlerin nefes alabileceği son alanlar. Akdeniz’de açık denizlerde koruma alanları duyuru edilen bölgeler var. Türkiye’nin de Finike açıklarında Finike Deniz Dağları ÖÇKB’si var. Fakat öteki açık deniz alanları şeklinde buralarda herhangi bir yönetim, yasaklama yada koruma faaliyeti bulunmuyor. Gözlerden uzak kalan aklımızdan da uzakta kalıyor maalesef.

Akdeniz coğrafyasında keşfedilen canlılar oldu mu?

Akdeniz foku, dünyanın en ender deniz memelilerinin başlangıcında geliyor. Bu türün yaşam alanları internasyonal kanunlarla koruma altında. Gene oldukca sayıda köpekbalığı ve vatoz türünün de nesli tehlikeli sonuç derecede tehdit altında ve avlanmaları yasak. Türkiye’de yalnız Boncuk Koyu kum köpekbalıklarının korunması için koruma altına alındı. Öteki türlerin yaşamış olduğu belirli alanların da korunması gerekiyor. Gene orfoz Akdeniz’e örneksiz bir balık ve sayısı her geçen gün azalıyor. Ziraat ve Orman Bakanlığı’mız bu türün her türlü avcılığını, satışını ve tüketilmesini kanunen yasakladı.

Internasyonal Doğayı Koruma Birliği (IUCN) ile ortaklaşa iş çerçevesinde mi çalışıyorsunuz?

IUCN ile seyrettiğimiz türler ile ilgili verilerimizi paylaşıyoruz. IUCN tarafınca geliştirilen istilacı türleri takip eden bir telefon uygulamasını Türkçeleştirdik.

Korunan alanların içinde ve dışarısındaki balık türlerinin biyokütlesini, seyrettiğimiz Akdeniz foklarını, kum köpekbalıklarını, deniz çayırlarını ve sosyo-ekonomik verilerin hepsini raporluyoruz.

Hanım balıkçılar için güzel bir araştırmanız var. Kaç hanım Türkiye’de balıkçılık yapıyor? Balıkçılık mesleği Türkiye’de artıyor mu?

Gökova Körfezi ve Datça-Bozburun bölgelerinde ustalaşmış olarak balıkçılık meydana getiren hanımlarımız var. Eşlerine yardım etmek için bu mesleğe başlamış olan hanımlarımız sonrasında ustalaşmış belgeye haiz olarak balıkçılık halletmeye başlamışlar. Bu hanım balıkçılara destek vermek aşamasında projeler gerçekleştirdik. İstilacı balıkları onlardan satın alarak buna devam ediyoruz. Türkiye’nin öteki alanlarında da sayıları oldukca azca da olsa hanım balıkçılar var. Her geçen yıl balığın azalmasıyla beraber hanım balıkçılarımızın sayısı da azalıyor. Aslen bu yalnız hanımefendilere özgü bir durum değil. Minik balıkçılık her geçen gün azalıyor. Bir çok yerde yaş averajı 50’nin üstünde.

Sivil Cemiyet Kuruluşu olarak vazife yapıyorsunuz. Bir destekçiniz, sponsorunuz yada iş ortaklarınız var mı?

İngiltere’de Fauna Flora Vakfı kurulduğumuz günden beri ortağımız ve destekçimiz. Onun haricinde Avrupa Birliği, Birleşmiş Milletler ve başka internasyonal fon veren kurumlardan da değişik dönemlerde projeler alıyoruz.

Derneğe iyi mi üye olunur? Gönüllülük esasında mı yapılıyor? Şu anda kaç üyeniz var?

Derneğimize web sitemizde yer edinen üyelik formu üstünden üye başvurusunda bulunulabiliyor. Üye başvurusunu takiben yönetim kurulu onayı sonrasında üyelik süreci tamamlanıyor. Üyelik aidatı ise senelik 100 TL. Gönüllü başvuruları da aynı şekilde internet sayfası üstünden alınıyor. Saha çalışmalarımız alanında uzman ekip arkadaşlarımızla gerçekleşiyor. Uzmanlık gerekmesinin yanı sıra bir çok süre riskin olduğu ortamlarda çalışıyoruz. Gönüllü desteğini daha oldukca ofis işlerinde ve farkındalık etkinliklerinde değerlendirebiliyoruz. Şu anda 400’e yakın üyemiz bulunuyor.

Şu anda bilhassa üstünde çalıştığınız mevzular var mı? Çalışmalarınızı yabancı ülkelerle de paylaşıyor musunuz?

Üyesi olduğumuz Akdeniz Deniz Koruma Ağı (MedPAN) ve öteki fon elde eden kurumlarla çalışmalarımızı paylaştığımız şeklinde, belirli aralıklarla bilimsel ve popüler yabancı makaleler ile de yaptığımız emekleri internasyonal platformda paylaşıyoruz. Kazandığımız ödülleri aldığımız kurumların da yazışma ağı içinde, öteki internasyonal STK’lar ile devamlı yazışma ve ortaklaşa iş içerisindeyiz. Yıl içinde değişik ülkelerde düzenlenen forumlar ve toplantılarda sunumlar yapıyoruz. Her yıl oldukca sayıda yabancı sivil cemiyet örgütü ve yöneticilere ev sahipliği yapmış olup projelerimizi de gösteriyoruz.

Bu işe bir de ekonomik açıdan bakmak isteriz. Meydana getirilen emekler, lüzumlu malzemeler, bu tarz şeyleri nereden temin ediyorsunuz?

Her projenin alındığı fonda malzemeden çalışmalara kadar detaylı bütçe kalemleri var. Meydana getirilen emekler bu bütçelerden karşılanıyor. Projelerin süreci 2 ila 5 yıl içinde değişiyor. Bu dönemlerin sonuna doğru meydana getirilen işlerin kesilmemesi için yeni projeler ve fonlar yaratmaya çalışıyoruz.

Yeşil Nobel’in sahibi

Yeşil Nobel her yıl ABD’de verilen ve Goldman Environmental Prize olarak malum dünyanın en büyük çevre ödülü. 2023 senesinde ilk kez Türkiye’den Akdeniz Koruma Derneği (AKD) Yönetim Kurulu Başkanı Zafer Ali Kızılkaya’ya verildi. Toplumsal mesuliyet çerçevesinde yürüttüğü projeler yalnız Türkiye’de değil, dünyada da ses getiriyor.

Nedir bu deniz koruyuculuğu sistemi?

Türkiye’de ilk kez AKD tarafınca geliştirilen bu sistem, Gökova Körfezi’ndeki Balıkçılığa Kapalı Alanların (BKA) koruma etkinliğinin artırılması için 2013 senesinde uygulamaya başlandı. Deniz Koruyuculuğu Sistemi yereldeki kıyı balıkçısını korumanın ön saflarına yerleştirilen bir uygulama. Minik ölçekli kıyı balıkçıları, denizel biyoçeşitliliğin ve balıkçılığa kapalı alanların korunmasında ve sürdürülebilir balıkçılık faaliyetleri mevzusunda kilit paydaş olarak konumlandırılmış. Bu sayede balıkçıların geçim kaynaklarına haiz çıkabilmesi ve yönetim sürecinin mühim bir parçası olması sağlanıyor. Balıkçılığa Kapalı Alanlarda karşılaştıkları yasa dışı faaliyetleri (avcılık, uygunsuz tekne bağlama, denize atık boşaltma, vb.) kaydederek, tutanaklarıyla beraber oluşturulan yazışma ağı üstünden İçişleri Bakanlığı, Ziraat ve Orman Bakanlığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın mahalli birimlerine rapor ediliyor.

Yenilebilir balık türlerini keşfediyor

Akdeniz Koruma Derneği, 2015 yılından bu yana istilacı olarak da adlandırılan yeni balık türlerinin izlenmesi için çalışıyor. Orfoz, lahos şeklinde alan müdafa özelliği bulunan, denizlerimiz için mühim türlerin korunması, popülasyonlarının artması için Balıkçılığa Kapalı Alanlarda Deniz Koruyuculuğu Sistemi’ni uyguluyor. Yenebilir yeni balık türlerinin sofralara dâhil olması için Türkiye’nin değişik yerlerinden gönüllü şeflerle beraber hareket ediyor. Böylece Aslan balığı başta olmak suretiyle yenebilir olan yeni türler, birbirinden değişik tariflerle İstanbul, İzmir, Ankara, Bodrum, Akyaka, Göcek ve Kaş’ta bulunan restoran menülerinde yer almaya başladı. Yeni balık türlerinin dağılım hızı ve popülasyonu hakkında informasyon edinmek için üniversitelerle iş birliği kurarak yığın analizi ve aslan balığının beslenme davranışını belirlemek için çalışıyor.