Beyin göçü nasıl tersine çevrilir?

Türkiye Bilişim Vakfı (TBV), Türkiye ve dünyadaki Türklerin bilim ortamının detaylı bir incelemesini yapmak ve çözüm önerileri üretmek amacıyla hazırladığı “Türkiye Bilimsel niteliği olan Diaspora Raporu: Beyin Göçünden Beyin Gücüne”yi paylaştı. Raporda, 2000’lerden beri yatay bir seyir devam eden araştırmacıların Türkiye’den gitme olasılığının, 2015 yılından sonrasında büyük bir artış gösterdiği belirtiliyor. Beyin göçünün denetim altına alınması ve beyin göçünü beyin gücüne çevirmek için yapılması ihtiyaç duyulan politikalar aktarılıyor.

Türkiye Bilişim Vakfı, tüm dünyadaki Türkiyeli araştırmacıları mercek altına alarak, Türkiye’nin verimlilik mevzusunda global arenadaki yerini saptadığı ve siyaset önerilerinde bulunmuş olduğu Türkiye Bilimsel niteliği olan Diaspora Raporu’nu paylaştı. Raporda, “Türkiye’de beyin göçü artıyor mu?”, “Beyin göçünün araştırmacının bilimsel niteliği olan performansına tesiri nedir?”, “Beyin göçünün Türkiye’ye faydası olabilir mi?” sorularına cevap arandı.

“Türkiye, verimlilik mevzusunda gelişmiş ülkelerin oldukça arkasında”

Raporun sunumunu Şikago Üniversitesi’nden Prof. Dr. Ufuk Akçiğit gerçekleştirmiş oldu. Akçiğit konuşmasında, ülkelerde uzun vadeli büyümenin en mühim belirleyicisinin ekonomik verimlilik artışı bulunduğunu belirterek, “Ne yazık ki Türkiye gündeminde kendine pek yer bulamayan bu verimlilik eksikliği mevzusu, Türkiye’nin senelerden beri aslolan sorunudur ve tutumsal tartışmalarımızın odağında olmalıdır. Verimlilik, ülkelerin ellerindeki ana para ve iş gücü ile daha çok katma kıymet üretebilmesidir. Türkiye, bugün verimlilik mevzusunda gelişmiş ülkelerin oldukça arkasında kalmış olduğu için orta gelir tuzağına saplanmış durumdadır. Bu durumun çözümü yalnızca, bilimsel araştırmalar ve uygulamalı Ar-Ge yatırımları sonucu ortaya çıkacak teknolojik atılımlarla mümkündür. Türkiye Bilişim Vakfı’nın destekleriyle hazırlanan bu raporun siyaset tartışmalarına yararlı olmasını, ülkedeki veri bazlı diyalogları derinleştirmesini ve öteki araştırmacılara yol göstermesini temenni ediyorum” dedi.

“Beyin göçü doğru politikalarla beyin gücü oluşturabilir”

Raporu değerlendiren TBV Başkanı Faruk Eczacıbaşı, “Bir taraftan başta suni zekanın getirmiş olduğu dikey gelişim, öteki taraftan kontakt ve ağ teknolojilerin yatay genişlemeleri alışılagelmiş altyapıları ve kavramları gittikçe daha hızla yıpratmaya başladı. Denetlenemeyen gri alanlar çoğaldıkça yeni model ve siyaset gereksinimleri gün yüzüne çıkıyor. Değişik bir gözlükle bakılacak bir gelecek, içinde birçok fırsat barındırabilir. TBV olarak her alanda buna yönelik geliştirilebilecek yeni modelleri araştırmayı hedef aldık. Bilimsel niteliği olan dünya yeni modellerin uygulanabileceği altyapı alanlarından kim bilir en önemlisi. Hızla yıpranan bir sistemin yeniden ayaklanabilmesi için yeni bir modele gereksinim var. Prof. Ufuk Akçiğit’in araştırması bilhassa bilimsel niteliği olan dünyanın içine kapanmasının getirebileceği uzun dönemli tehlikeleri oldukca güzel dile getiriyor. Oysaki büyük bir çekince olarak algılanan beyin göçü, uzun dönemli doğru politikalarla geleceğe yönelik beyin gücü oluşturulmasına yönelik fırsatlar barındırabilir” dedi.

Raporda öne çıkan buldular şöyleki:

• • Türkiye’nin şahıs başı ulusal geliri ABD’ye kıyaslandığında, Türkiye 1960’ların başından beri ABD’nin yüzde 20’leri seviyesindedir. 1960’ta Türkiye’nin arkasında olan Singapur, Cenup Kore, Litvanya, Polonya, Şili, Çin 2020’lere gelindiğinde Türkiye’nin üzerindedir. Singapur ABD’yi geçmiş; Cenup Kore ABD’nin yüzde 50’sine ulaşmıştır. Bu ülkelerin hepsi bu gelişmeyi ana para artırmanın yanında verimliliklerine yatırım yaparak sağlamışlardır. Türkiye’nin orta gelir tuzağından çıkması verimlilik artmadan mümkün olmayacaktır.

 

• • Ülkelerin şahıs başına düşen yazı ve patent sayıları, şahıs başı ulusal gelirleriyle doğru orantılıdır. Şu demek oluyor ki ekonomik gelişmişlik temel bilimlerin sonucu olan makaleler ve uygulamalı araştırmaların sonucu olan patentlerle yakından alakalıdır. Türkiye hem yazı hem patent sayısı hem de ulusal gelir açısından OECD ülkelerinden bir fazlaca geridedir.

 

• • Verimliliği geliştirecek beşeri sermayeyi yetiştirmek zor olsa gerek. Bu uğurda toplumdaki tüm kabiliyetlere çocukluklarında fırsat eşitliği sağlanması; kendini ispatlayan kabiliyetleri de büyürken doğru eğitimlerden geçirip bu sermayeyi oluşturmamız gerekmektedir. Nitekim gelir eşitsizliği ile şahıs başına düşen AR-GE araştırmacı sayısı içinde ters bir ilişki vardır. Türkiye OECD ülkeleri içinde yüksek gelir adaletsizliğine (sondan üçüncü) ve düşük araştırmacı oranına (gene sondan üçüncü) haiz gruptadır. Üzerine üstlük kamunun ilköğretim, ortaöğretim ve lise harcamasının ulusal gelire oranı bakıldığında Türkiye OECD veri tabanındaki ülkelerin içinde en gerilerde sadece hane halkının ilköğretim, ortaöğretim ve lise eğitimi için yapmış olduğu hususi harcamaların miktarı açısından en yukarılardadır. Şu demek oluyor ki anne-babasının parası olan gençler iyi eğitim almakta, ötekiler kaynak eksikliği çekmektedir. Bu ortamda toplumun yetenekli fakat fukara aileye doğan araştırmacı adaylarını eğitmesi oldukca zor olsa gerek.

 

• • OECD verisi incelendiğinde Türkiye şahıs başına düşen bilimsel yayınlarda en gerilerde sadece kamunun yükseköğretim harcamasının ulusal gelirdeki oranı açısından önlerdedir. Şu demek oluyor ki Türkiye’de yükseköğretime ciddi bir kaynak ayrılmaktadır; sadece bu kaynaklar verimli bir halde kullanılamadığından bilimsel çıktıya yol açmamaktadır. Benzer şekilde, aynı veride Türkiye AR-GE’nin ulusal gelire oranı mevzusunda en gerilerde; sadece {özel sektör} AR-GE’sine kamunun destek oranı açısından en önlerdedir. Şu demek oluyor ki Türkiye’de AR-GE için lüzumlu teşvikler verilmektedir sadece yeterince pozitif yönde netice alınamamaktadır.

 

• • Yarının araştırmacıları olacak olan yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin ABD’deki araştırma sav mevzuları incelendiğinde 1985’lerden itibaren oldukca büyük bir hızla büyüyen bilgisayar mühendisliği, elektrik mühendisliği şeklinde teknik alanlar göze çarpmıştır. Öte taraftan Türkiye’de bu alanlar işletme, ziraat, tarih, psikoloji, din şeklinde alanların arkasında kalmıştır. Türkiye’nin yüksek gelir grubu ülkelerini yakalamasının en temel koşullarından biri yarının teknolojilerini üretecek araştırmacılar yetiştirmektir. Yeni teknolojilerin eskileri hızla yıktığı, öteki bir deyişle kartların yeniden dağıtıldığı bu zamanda Türkiye’nin odağını bu hızla yaygınlaşan teknolojilere vermemesi bir fırsat kaybıdır.

 

• • Türkiye’de 1970’lerden başlayarak bakıldığında 2015’e kadar şahıs başına düşen araştırmacı sayısında kuvvetli bir artış olmuştur. 2015’ten sonrasında bu artış tersine dönmüş ve bir azalma adım atmıştır. Bu durum akıllara beyin göçünde artan bir trend olabileceği sorusunu getirmiştir. Nitekim 2000’lerden beri yatay (yada kısmen azalan) bir seyir devam eden araştırmacıların Türkiye’den gitme olasılığı, 2015 yılından sonrasında büyük bir artış göstermiştir.

 

• • Araştırmacılar her yıl ürettikleri averaj yazı sayılarına bakılırsa beş değişik verimlilik gruplarına ayrıldığında, Türkiye’deki gruptakilerin yurt dışına taşınma ihtimaline ve yurt dışındaki gruptakilerin Türkiye’ye dönme ihtimaline bakıldığında, beyin göçü paradoksu adını verdiğimiz karşıtlık bir tablo ile karşılaşılmıştır. En düşük verimli gruptan en yüksek verimli gruba gidildikçe Türkiye’deki araştırmacıların yurt dışına taşınma ihtimali artmaktadır. Öte taraftan en yüksek gruptan en düşük gruba gidildikçe yurt dışındaki araştırmacıların Türkiye’ye dönme ihtimali artmaktadır. Şu demek oluyor ki Türkiye beyin göçü ile en verimli araştırmacılarını kaybetmekte ve tersine beyin göçü ile yurt dışındaki Türkiye menşeli araştırmacılar arasından averaj olarak daha verimsiz olanları geri kazanmaktadır.

 

• • Elimizdeki araştırmacı bazındaki mikro veri setini ve çağıl ekonometrik teknikleri kullanarak yaptığımız analizde beyin göçünün tesirleri üstüne Türkiye’den giden araştırmacılar, Türkiye’de kalan araştırmacılar ve yurt dışından Türkiye’ye dönen araştırmacılar için mühim bulgular saptanmıştır:
    • • Gidenler: Yurt dışına taşınan araştırmacılar Türkiye’nin en verimli araştırmacıları arasındandır. Bir araştırmacının yurt dışına taşınmasının tesirleri direkt ve dolaylı olacak şekilde çift katmanlıdır. Taşınmanın, araştırmacının bilimsel niteliği olan verimliliğine direkt pozitif tesiri vardır. Buna ek olarak yurt dışına taşınan araştırmacı, kariyerine Türkiye’de devam eden eş yazarları üstünden bilim yayılımı yaparak Türkiye bilim ekosistemine dolaylı bir pozitif tesir yaratmaktadır.

     

    • • Kalanlar: Türkiye’nin elinde, yurt dışındaki beşeri ana paradan yaralanma fırsatı vardır. Bulgularımıza bakılırsa, beraber çalmış olduğu eş yazarı yurt dışına giden bir araştırmacı eğer eş yazarı ile bağlantıda kalırsa verimliliğinde bir artış gözlenmektedir. Şu demek oluyor ki, beyin göçü yurt dışına taşınan araştırmacı şeklinde, geride kalan eş yazarlar için de bir yarar yaratmıştır. Sadece yurt dışından Türkiye’ye meydana getirilen bilim yayılımı, Türkiye’deki araştırmacılar ile yurt dışındaki araştırmacılar arasındaki bağların gücüne bağlıdır. Zira, eş yazarı yurt dışına taşındıktan sonrasında bağlantıda kalmayan araştırmacılarda, eş yazarın yurt dışına taşınmasının verimliliğe tesiri olmamıştır.

     

    • • Dönenler: Yurt dışından Türkiye’ye dönen araştırmacılar, yurt dışındaki araştırmacılar içinde averaj olarak daha verimsiz olanlardır. Bu araştırmacıların geri dönme yıllarından önceki bilimsel niteliği olan yayınlarında düşüş gözlemlenmektedir. Öte taraftan araştırmacılar Türkiye’ye döndükten sonrasında gösterim yapmanın daha kolay olduğu dergilerde sayıca yüksek sadece kalite olarak daha düşük yayınlar yapmaktadırlar.

     

• • Sıhhat alanı Türkiye’nin en büyük araştırma alanıdır. Dolayısıyla sıhhat alanında kaybedilecek ivmenin Türkiye bilim ekosistemi için tesiri ağır olacaktır. Sıhhat alanındaki ana bilim dalları tek tek incelendiğinde pek oldukca ana bilim dalı 2010-2015 arası hem dünyada hem Türkiye’de büyürken; kardiyoloji, nöroloji, göğüs hastalıkları şeklinde pek oldukca alanın, 2015-2020 içinde dünyada büyümeye devam ederken Türkiye’de küçüldükleri tespit edilmiştir.

• • Tıp, bilgisayar mühendisliği, matematik şeklinde her alan için Türkiye’deki üniversitelerin dünyadaki averaj sıralaması hesaplanmış ve Türkiye’de 2000’lerin başından beri üniversitelerin neredeyse tüm bölümlerde gerilediği görülmüştür. Tıp alanı 2013’lere kadar geriledikten sonrasında 2015’e kadar bir nebze toparlamış, sadece arkasından yeniden hızla düşüşe geçmiştir.

• • Hanım araştırmacıların etken olan Türk araştırmacılar arasındaki 1980-2020 senelik averaj oranı yüzde 37 iken, yurt haricinde bulunmuş Türk araştırmacılar içinde oranı yüzde 28 ile oldukca daha düşüktür. Toplumda bayanların mobilitesinin önünde engeller olduğu düşünülmektedir. Buna ek olarak bayanların adam araştırmacılara bakılırsa daha azca yazı yayımladıkları görülmüştür. Bu bulgular toplumda ve araştırma kurumlarında bayanlara meydana getirilen ayrımcılıklara işaret etmektedir.

• • Türkiye orta gelir tuzağından kurtularak yüksek gelir grubundaki ülkelere katılmak istiyorsa verimliliğini artırmayı başarmak zorundadır. Verimlilik artışı, temel bilimlerin ve uygulamalı araştırmaların meşakkatli yollarla güçlendirilip meyvelerinin yüksek teknoloji olarak toplanması ile mümkündür. Ne yazık ki Türkiye’nin araştırma alanında güncel durumu pek iç açıcı bir tablo çizmemektedir. Verimlilik artışına olanak verecek araştırmaların yapılabilmesi için raporumuzda beş alanda siyaset önerileri sunulmuştur.

 

Siyaset Önerileri

1. 1. 1. 1. Araştırmalarda nicelik yerine niteliğe odaklanılarak üniversitelerdeki araştırma kalitesi yükseltilmelidir.Teknik beşeri sermayenin güçlendirilmesi için yapılması gerekenler:
            1. 1. İlköğretim, ortaöğretim ve lise eğitiminde gelir eşitsizliğinin tesirleri azaltılmalı, fırsat eşitliği yaratılmalıdır.

             

            1. 1. Eğitimde ve bilimde her türlü ayrımcılığın önüne geçilmelidir.

             

            1. 1. Üniversitelerde araştırmacıların yeni fikirler üretebilecekleri bağımsız fikir ortamı sağlanmalıdır.

             

            1. 1. Üniversitelerin verimlilikleri gözden geçirilmeli, araştırma kaynakları (fonlar, ders yükü vs.) iyileştirilmeli ve programları günümüz dünyasının gereksinimlerine yönelik olarak güncellenmelidir.

             

 

1. 1. Beyin göçü ve internasyonal beşeri ana para üstüne yapılması gerekenler:
      1. 1. Gidenlerin gitme sebebi belirlenmeli; artan beyin göçü oranının önüne geçebilmek için bu araştırmacıların kalmaları için elverişli ortam sağlanmalıdır.

       

      1. 1. Gidenlerin Türkiye’deki araştırmacılara pozitif etkilerini sürdürebilmek için, gidenler ve Türkiye’deki araştırmacılar arasındaki bağ, proje ortaklıkları ve araştırma fonları ile kuvvetli tutulmalıdır.

       

      1. 1. Kariyerinin tamamını yurt haricinde geçiren alanında uzman Türkiye menşeli araştırmacılar; laboratuvar destekleri, veri iş birlikleri, araştırma fonları ve veri bazlı siyaset emekleri ile Türkiye araştırma ortamına katkı sağlamaya teşvik edilmelidir.

       

      1. 1. Kalanlar; araştırma ve konuşma fonları yada iş birliği projeleri ile yurt dışındaki Türkiye menşeli araştırmacılarla bağlantı kurmaya teşvik edilmelidir.

       

       

1. 1. AR-GE desteklerinin daha etkili hale getirilmesi için yapılması gerekenler:
      1. 1. Verilen teşviklerin tesir analizleri yapılmalı, verimli olmayan destek programları kapatılıp elde edilmiş kaynaklar daha verimli programlara aktarılmalıdır.

       

      1. 1. AR-GE teşviklerine ve öteki yatırım kaynaklarına, performans göz önünde bulundurularak en oldukca hak eden şirketlerin erişmesi sağlanmalıdır. Bilhassa süratli büyüyen firmalar, teşviklerden daha oldukca yararlandırılmalıdır.

       

      1. 1. Teşvikler araştırma ve değişen teknolojinin merkezindeki kurumlar olan üniversiteler üstünden verilmelidir.

       

      1. 1. Teşviklerde niceliğe değil niteliğe odaklanmalıdır.

       

 

1. 1. Bayanların bilimsel araştırmalardaki pozisyonlarının artırılması için yapılması gerekenler:
      1. 1. Araştırma kurumları içinde katı ayrımcılık karşıtı politikalar uygulanmalıdır.

       

      1. 1. Hanımefendiler için yurt dışı yüksek eğitim bursları artırılmalıdır.

       

      1. 1. Türkiye’deki hanım araştırmacıların kurultay ve konferanslara iştirakı teşvik edilmeli, yaptıkları araştırmaları anlatabilecekleri platformlar yaratılmalı, bayanlar için hususi araştırma fonları sağlanmalıdır.

       

      1. 1. Bayanların toplumda yaşamış olduğu baskıları ve ayrımcılıkları araştırma ve toplumu bu mevzularda eğitmeyi hedefleyen komiteler kurulmalıdır.

       

 

1. 1. Tüm bu politikaların daha iyi yönetilmesi için yapılması gerekenler:
      1. 1. Uygulanan politikaların etkilerini ölçmek ve hem bugünün hem yarının araştırmacılarının karşılaşacağı zorlukları yakından takip edebilmek adına doktora öğrencileri ve araştırmacılar ile geniş temsiliyete haiz toplantılar düzenlenmelidir.

       

      1. 1. Yetkin araştırmacıların yer alacağı özerk bir araştırma enstitüsü kurulmalıdır ve bu enstitü politikaların tasarlanmasında, ölçülmesinde ve geliştirilmesinde kamu, üniversiteler ve {özel sektör} ile yakın temas halinde çalışmalıdır.

       

      1. 1. Bakanlıklar arası koordinasyon artırılmalıdır.

       

      1. 1. Bakanlıklar ve kurumlar arası veri paylaşımı ve veri işleme işlerini yürütecek beşeri ana para yetiştirilmelidir.

       

      1. 1. Acilen veriyle barışılmalı ve siyaset tartışmaları veri bazlı yapılmalıdır.

       

      1. 1. Uygulanan politikalar daima tesir analizleri ile değerlendirilmelidir.

      Türkiye Bilişim Vakfı’nın katkılarıyla hazırlanan Türkiye Bilimsel niteliği olan Diaspora Raporu‘nda, Türkiye’deki ve yurt dışındaki Türk bilim ortamının, eldeki veriler ve kamuya açık kaynaklar kullanılarak birçok açıdan resmi çekilmeye çalışılmıştır. Amaç, Türkiye’deki ve dünyadaki Türklerin bilim ortamının detaylı bir incelemesini yapmak ve çözüm önerileri üretmek, kullanılan tarzdaki yeni ve büyük veri setleri ışığında yapılacak başka araştırmalara örnek teşkil etmek ve Türkiye’de olan araştırmacıların yurt dışındaki Türk araştırmacılar ile olan iletişimi için bir temel oluşturmaktır.