PARA ARATIRMA/ ZEYNEP CANDAN AKTAŞ Borsa hareketli, yatırımcılar kıpır kıpır… Hop oturup hop kalkıyorlar. Iyi mi olmasın ki? Son bir yılda BİST 100 endeksi yüzde 168, BİST 30 endeksi yüzde 167 terfi etti. Doğal ki borsa bu, heyecanlı, volatil fakat düşe kalka yükselişini sürdürüyor.
Bireysel Emeklilik Sistemi’nde (BES) ise hisse fon yatırımcıları fazlaca mutlu. Birikimlerini hisse fonlara yönlendiren katılımcılar, piyasadaki yükselişten paylarını alıyor, hem de asla sinir-stres yapmadan. Sessiz, sakin piyasayı uzaktan seyredip, çaylarını, kahvelerini yudumluyorlar. Hisse fonlarda yüzde 225’e ulaşan getiriler, gürültüsüz patırtısız da yatırım yapılabileceğini gösteriyor. Öteki taraftan BES’te, son döneme kadar oldukça tutucu bir eğilim sergileyen katılımcılar, sükunet içinde fon tercihlerini değiştiriyor. Durağan(durgun) getirili varlıklara yatırım meydana getiren fonlardan, riskli varlıklara yatırım meydana getiren hisse senedi fonu, altın fonu şeklinde fonlara doğru bir akış söz mevzusu. 2022 içinde altın fonlarında en yüksek seviyeye ulaşan birikimler, son dönemde yön değiştirmeye başladı. BES zamanı süresince toplam portföyün yüzde 13-15’ini geçmeyen hisse senedi yatırımları yüzde 20’yi aştı. Yılbaşından bu yana hisse fonların yatırımcı sayısı ortalama 370 bin arttı. Peki, ne oldu da katılımcılar çoğu zaman fazlaca riskli buldukları hisse senedi fonlarına geçiş halletmeye başladı? Bunun pek fazlaca sebebi olabilir. Hisse senedi piyasasının yükselişi, getiri kıtlığı, 18 yaş altının sisteme girmesi ilk akla gelenler. Gelin, bu hafta bir taraftan katılımcıları hisse senedi fonu almaya yönelten sebepleri inceleyelim, öteki taraftan da bireysel emeklilik sistemindeki hisse fonları detaylıca ele alalım:
NEGATİF FAİZLER
Geçen yıl eylül ayında başlamış olan faiz indirimleri, yükselen enflasyon karşısında birikim sahiplerini getiri arayışına itti. Son bir yılda yüzde 86’ya ulaşan enflasyona rağmen, faizlerdeki aşağı yönlü eğilim, birikimleri sabun şeklinde eritmeye başladı. Durağan(durgun) getirili varlıklara yatırım meydana getiren fonların getirilerinden aslına bakarsan şikayetçi olan katılımcılar, asla eğer olmazsa enflasyona karşı getirilerini korumak için riskli de olsa, hisse senedi fonlarına yöneldiler. Yandaki tabloda da görüleceği şeklinde hisse senedi fonları yüzde 226’lık gelişme ile yılbaşından bu yana en fazlaca para girişi elde eden fon grubu oldu. Hisse senedi fonlarından sonrasında en fazlaca büyüyen fon grubu yüzde 184 ile fon sepeti fonları iken, yüzde 177 ile endeks fonlar üçüncü sıraya yerleşti. Durağan(durgun) getirili varlıklara yatırım meydana getiren para piyasası fonlarının portföyleri ise yılbaşından bu yana yüzde 12 oranında azalış kaydetti. En azından enflasyon kadar gelişme gösteremeyen öteki fon grupları; karma fonlar, borçlanma araçları fonları, değişken fonlar, standart fonlar ve kıymetli maden fonları oldu.
BORSADAKİ YÜKSELİŞ TRENDİ
2020’de Covid Salgını ile dip meydana getiren hisse senedi piyasalarındaki yükseliş eğilimi, üçüncü yılına yaklaştı. Sadece 2022 yılının ikinci yarısında yükseliş hızının artması, hisse senedi piyasalarına daha çok katılımcının odaklanmasına niçin oldu. Şu demek oluyor ki, BİST 100 endeksindeki süratli yükseliş eğilimi, bireysel emeklilik sistemindeki katılımcıları da yükselişe eşlik etmesi mevzusunda uyarıcı oldu. Geçen yıllarda altın ve kamu dış borçlanma araçlarında yoğunlaşan BES birikimi, bilhassa dövizin yatay harekete başlamasıyla getiri üretmez olmaya başlamıştı. Getiri kıtlığından muzdarip katılımcılar, asla eğer olmazsa hisse senetlerinin yükselişinden hisse alabilmek için bireysel emeklilikte hisse senedi fonlarına yöneldiler. Hisse senedi fonlarındaki gelişme bir taraftan ilave katkı paylarıyla, bir taraftan da fonların getirileri ile ivmelendi. Bu da toplam BES havuzunun getirisinin artmasını sağlamış oldu.
18 YAŞ ALTININ SİSTEME GİRİŞİ
Hisse fonlara yönelen eğilimin bir öteki sebebi 18 yaş altının sisteme girişi denilebilir. Bugüne dek 560 bini aşkın genç ve çocuk sisteme dahil edilirken, bunların birikimleri de neredeyse 2 milyara yaklaştı. 18 yaş altının sisteme dahil edilmesiyle ile anne babalar; evlatları için hisse, altın ve dövize yatırım meydana getiren riskli fonları tercih ediyorlar. Kendi gelecekleri için birikimlerinde risk almaktan kaçınsalar da mevzu evlatları olunca riskten kaçınmıyorlar. Şu sebeple evlatları için uzun bir süre sisteme ödeme yapacaklar ve evlatlarının emekliliğine daha fazlaca uzun bir yol var. Üstelik şimdilik riske edilecek katkı payları ve birikimler de oldukça ufak. Uzmanlar da çoğu zaman 18 yaş altı için portföyde kesinlikle fakat kesinlikle hisse senedi fonu bulundurulmasını öneriyor. Bundan dolayı evlatlarının portföylerini riskli varlıklardan seçiyor ve hisse senedi fonlarına yer veriyorlar. Sisteme giren 18 yaş altındakilerin sayısı ve birikimi arttıkça BES’teki hisse senedi ağırlığının da bir ihtimal yüzde 25-30’lara doğru yükseldiğini görmek mümkün olabilecek.
BEFAS ETKİSİ
Bireysel Emeklilik Fon Alım Satım Platformu’nun (BEFAS) faaliyete geçmesiyle daha iyi getiri elde eden fonlara yatırım yapmak isteyen katılımcılar, daha sık fon dağılım değişikliği halletmeye başladı. Burada iştirakçilerin TEFAS’tan gelen deneyimi BEFAS’ı kullanmasında ve fonlarını BEFAS’tan seçmesinde teşvik edici rol oynuyor. BEFAS platformunda meydana getirilen işlem sayısı 1 milyonu aşarken, işlem tutarı da 3 milyarın üstüne çıktı. Sistemde toplamda 9 milyonu aşan sözleşme içinde, son bir yılda minimum bir kez fon dağılım değişikliği yapılanların oranı, yüzde 10’a yaklaşıyor. Birkaç yıl ilkin bu oran yüzde 5’lerde seyrediyordu. (Fakat OKS tarafında fon dağılım değişikliği yapanların oranı fazlaca daha düşük olmalı. Şu sebeple OKS fon havuzunun yüzde 84’ü çalışanların otomatikman atandığı, başlangıç ve standart fonlarından oluşuyor. Buradan, OKS çalışanlarının hemen hemen fazlaca büyük bir bölümünün fonlarını değiştirebileceğinin bilincinde olmadığı sonucu çıkıyor.)
Öteki taraftan BES şirketleri çoğu zaman her fon türünden bir tane fon sunuyor katılımcılarına. Dolayısıyla katılımcılar sadece değişik türdeki fonları portföylerine alarak çeşitlendirme yapabiliyordu. BEFAS Platformu yardımıyla, aynı fon türünde çeşitlendirme yapma olanağı sağlandı. Mesela; katılımcılar, hisse senedi yatırımlarını birkaç hisse fona dağıtarak çeşitlendirme yapabiliyor. Ek olarak başka şirketlerin iyi getiri elde eden fonlarına da yatırım yapmak mümkün hale geldi.
BES ŞİRKETLERİNİN ÖNERİ VERMEYE BAŞLAMASI
Bireysel Emeklilik Sistemi’nde fon dağılım değişikliğini kullanma hakkı, ana kaide olarak gönüllü BES katılımcısı ile OKS çalışanının. Sisteme katılanlar kendi birikimlerini yönetmek ve fon dağılımını kendisi yapmak zorunda. Bir çok vakit sisteme girerken tercih edilen fon dağılımı senelerce değiştirilmeden devam ediyor. Katılımcılar birikimlerin fonlarda değerleneceğinden hareketle BES şirketinin fon dağılımını piyasa hareketlerine bakılırsa güncelleyeceğini düşünüyor. Oysa, geçen yıla kadar BES şirketlerinin fon dağılımı mevzusunda tavsiye verme yetkileri dahi yoktu. Bir tek fonlar hakkında bilgilendirme yapabiliyorlardı. Her neyse ki, geçen yıl meydana getirilen düzenleme ile BES şirketleri her ay katılımcılarına, değişik risk gruplarına hususi hazırlanmış, portföy dağılım önerisi sunabiliyorlar. Bu tavsiye direkt katılımcıya yada çalışana hususi hazırlanmış bir tavsiye içermese de birden fazla risk grubu için hazırlanan portföy önerileri, ne yapacağını bilmeyen katılımcılara yol gösterici olabiliyor.
Öteki taraftan BES şirketlerinin kişiye hususi finansal danışmanlık hizmetleri de var. İsteyen katılımcılar bu talebini bireysel emeklilik şirketine ileterek finansal danışmanlık hizmetinden faydalanabilir. İşte BES şirketlerinin sunmuş olduğu bu tavsiye listeleri ve finansal danışmanlık hizmetleri hisse senedi piyasasındaki yükselişi iştirakçilerin fark etmesinde etkili oluyor.
ROBO-DANIŞMAN UYGULAMALARI
BES’te uzun seneler fonlarını değiştirmeyen katılımcılar, fon dağılım değişikliği mevzusunda ilk desteği robo-danışmanlardan almaya başladılar. Belli algoritmalara haiz olan robo-danışmanlar, iştirakçilerin risk grubuna hususi olarak fon dağılımı oluşturuyorlar. Robo-danışman uygulamalarını kullanacak olanlar, bununla ilgili bireysel emeklilik şirketine onay veriyor. Onayın peşinden robo-danışmanlar, iştirakçilerin yılda 12 kez olan fon dağılım değişikliği hakkını katılımcı adına kullanarak, piyasalardaki gelişmelere uygun olarak fonları güncelliyor. Robo-danışman uygulamasından memnun olmayan katılımcılar, gelecek yıl onayını geri çekebiliyor. Memnun olanlar ise senelik dönemler halinde bu onayı uzatabiliyor. Bireysel emeklilik sisteminde robo-danışman kullanan iştirakçilerin artmasıyla fon dağılım değişikliği meydana getiren sözleşme sayısı da artıyor. Robo-Danışmanların piyasa dalgalanmalarını yakalayan algoritmaları ile katılımcılar da hisse senedi piyasasındaki yükselişe eşlik etme şansını yakalandı.
FON DAĞILIM DEĞİŞİKLİĞİ HAKKININ DEVRİ
BES’te katılımcılar fon dağılım değişikliği hakkını portföy yönetim şirketine devredilebiliyor. Bireysel emeklilik şirketinin anlaşmalı olduğu portföy yönetim şirketine senelik dönemler halinde meydana getirilen hak devri ile birikimler piyasa dalgalanmalarına uygun akışlarla yönetiliyor. Böylece artan getirilerden yaralanma olanağı buluyor, katılımcılar. Son dönemde birikimlerinin yönetimini profesyonellere devredenlerin sayısının artmasıyla, hisse senedi piyasasına yönelen birikimler de artmış oldu.
ORTALAMA BİRİKİMİN ARTMASI
Bireysel emeklilik birikim havuzu 400 milyara koşarken, sistemdeki iştirakçilerin averaj fon büyüklüğü de yükseliyor. Şahıs başına düşen averaj portföyün 47 binlere ulaşmasıyla katılımcılar, birikimini ve getirisini daha fazlaca önemser oldu. (Meydana getirilen araştırmalarda BES’teki iştirakçilerin ortalama yarısının BES haricinde başka birikimi yok.) Böylece katılımcılar BES birikimlerini çoğaltmak için daha fazlaca araştırmaya, daha fazlaca ilgilenmeye, sistemdeki haklarını ve olanaklarını kullanmaya başladılar. Geçen yıl altın ve kamu dış borçlanma araçları fonları ile dövizin yükselişine birlikte rol alan katılımcılar bu yıl da hisse senedi piyasalarındaki yükselişe eşlik etmek için hisse fonlara yöneldiler.
