ZEYNEP CANDAN AKTAŞ/ Günümüzde ana para piyasalarında teknoloji, tüm işlemlerin anlık yapılmasına izin verse de yerleşen uygulamalar, seneler öncesinin tasarımlarının halen yatırımlarımıza yön vermesine niçin oluyor. Şöyleki düşünelim: 25-30 yıl öncesinde hisse senetleri fiili dolaşımdayken, seans salonunda alım-satım yapılıyor; 2 gün sonrasında da bu alım-satımların takasları gerçekleşiyordu. Niçin böyleydi? Bundan dolayı; güvenlik riski sebebiyle, işlemler gerçekleştikten sonrasında yatırımcılar sattıkları hisse senetlerini aracı kuruma teslim ediyor, alıcılar da ihtiyaç duyulan nakdi yatırıyordu. İki gün sonrasında, borsa nezdindeki takas bölümünde, tüm aracı kurumlar sattıkları hisse senetlerini karşı kurumlara teslim ediyor, yatırımcılarının almış olduğu hisse senetlerini de karşı kurumlardan teslim alarak, şirket merkezindeki kasalarına yerleştiriyorlardı. Dolayısıyla hisse senedi alım-satım işlemi ile hisse senetlerinin fiziki teslimatı içinde iki günlük süre farkı olması fazlaca yerinde bir uygulamaydı. Fakat günümüze geldiğimizde, artık fiziki olarak basılmış hisse senedi, borçlanma aracı vb yok. Tüm menkul kıymetler MKK (Merkezi Kayıt Kurumu) nezdinde kayden tutuluyor. Alım-satımı meydana getirilen menkul kıymetler yatırımcıların hesaplarına kayden aktarılıyor. Peki öyleyse, niçin piyasada hala valör süresi yada takas süresi uygulanıyor? Çözülebilir mi, evet halledilebilir fakat bu; piyasadaki tüm kurumların, borsadan, aracı kurumlara; Takasbank’tan MKK’ya kadar, işleyiş sistemlerinin yeni baştan tasarlanması anlamına geliyor.

Peki, valör süresini anladık. Valör süresi, özetlemek gerekirse satılan menkul kıymetin alıcıya teslim edilmesi, alıcının da nakdi yatırması için ihtiyaç duyulan süre, doğrusu takas süresi demek. Şimdi fonlara gelelim: Fon paylarını sattığımızda niçin valör yada takas süresine gerekseme var? Gelin, fonların arka planına bakalım:

YATIRIMCI FON PAYINI SATIŞ TALİMATI VERDİĞİNDE

Yatırımcı fon oranı satış talimatı verdiğinde; aslen fon payını fona iade ediyor. Şu demek oluyor ki dolaşımdaki hisse sayısını azaltıyor. Peki, iade edilen bu fon paylarının bedeli nereden ödenecek? Doğal olarak ki, fonun portföyünden. Yatırımcıya ödenecek nakit, fonun portföyünden alınacağı için fon yöneticisi de fonun portföyündeki varlıklardan; mesela, hisse senetlerinden satış yapıyor ve nakit sağlıyor. Peki, bu nakit fonun portföyüne ne süre giriyor? Fon portföyünden satılan hisse senetlerinde takas süresi iki gün olduğundan, fonun portföyüne de nakit iki iş günü sonrasında giriyor.

Fon yöneticisi hisse takas süresinin peşinden, elde edilmiş nakdi, fon portföyünden alıyor, BES şirketi üstünden geçirerek, fon payını satan yatırımcıya ödüyor. Ne oldu, yatırımcı fon payını satma talimatı verdiğinde, arka planda ana para piyasalarının geleneksel takas süreleri çalıştı. Fonun portföyünden satılan hisse senetleri karşılığında iki gün sonrasında nakit alındı ve bu nakit BES katılımcısının hesabına yönerge verdikten iki gün sonrasında aktarıldı.

YA FON PAYI ALIŞ TALİMATI VERİLİRSE…

Günümüzde aracı kurumlar, piyasalardan alım meydana getirecek olanların hesaplarında, yönerge tutarı kadar nakit bulunmasını istiyor. Yatırım fonu katılma payları da menkul kıymet olduğundan, katılımcı alım talimatı verdiğinde hesabında nakit bulunması gerekiyor. Katılımcı fon alış talimatı verdiğinde, bireysel emeklilik şirketi üstünden, bu yönerge portföy yöneticisine aktarılıyor. Portföy yöneticisi de ana para piyasalarından, fonun portföyüne, menkul kıymet alımı yapıyor. Katılımcının parası fonun üstünden, ana para piyasasına akmış oluyor, karşılığında yatırım fonunun portföyüne menkul kıymet giriyor, fonun portföyü büyüyor.

FON DAĞILIM DEĞİŞİKLİĞİ

Bireysel emeklilik sisteminde katılımcılardan gelen katkı payları iki gün içinde tercih edilen fonlarda yatırıma yönlendiriliyor. Şu demek oluyor ki BES katılımcılarının hesaplarında nakit tutulamıyor. Nakitler ne olursa olsun fonlara bağlanıyor. Öyleyse, bu katılımcı fonlarında iyi mi değişikliğe gidecek? Tahmin ettiğiniz şeklinde mevcut fon dağılımını değişiklik yapmak isteyen katılımcı, ilkin fon satışı, sonrasında fon alışı meydana getirecek.

TALİMAT SAATİ

BES katılımcıları; şirketlerin sundukları uygulamalar, web hesapları ve satın alan hizmetleri aracılığı ile istedikleri süre fon dağılım değişikliği, doğrusu fon oranı alım-satım talimatı verebilirler. BES şirketleri son olarak yönerge verme saatini iş günlerinde saat 11 ile 13:30 içinde belirleyebiliyor. Fakat katılımcılar kendilerini saat 11’e gore ayarlar ise, tek tek fonların yönerge saatlerini kovalamakla uğraşmazlar. İş günlerinde saat 11’e kadar verilen talimatlar, bir sonraki işgünü duyuru edilen fon fiyatlarından gerçekleştiriliyor. Saat 11’den sonrasında verilen alım talimatlar ise bir sonraki işgünü verilmiş kabul edilerek, talimatın verilmesini takip eden ikinci işgünü duyuru edilen fon fiyatlarından gerçekleştiriliyor.

ÖNCE SATIŞ

Fon oranı satışı talimatı verildiğinde yukarıda anlattığımız arka plandaki işlemler çalışıyor ve valör gününün sonunda BES katılımcısının hesabına, fon paylarının satışı karşılığında nakit yatıyor. Fon satımlarında valör süresi üç iş gününe kadar uzayabiliyor. Çoğu zaman para piyasası fonları, kıymetli maden fonları, borçlanma araçları fonları, standart fonların satılmasında valör süresi bir işgünü olarak uygulanıyor. Hisse senedi fonları, endeks fonlar, karma fonlar ve değişken fonların çoğunda satışta valör süresi iki iş günü. Yabancı piyasalara yatırım meydana getiren fonlar ve dış borçlanma araçları fonlarında da satım valörü üç işgünü olarak uygulanıyor.

SONRA ALIŞ

Takas işlemleri işgünlerinde saat 14,30’da sonuçlandığından ve BES şirketlerinin yönerge kabul saati geçtiğinden, alım talimatı yerine getirilemiyor ve fon satışından elde edilmiş nakit bir gece likit fon benzeri bir fonda nemalandırılarak, ertesi iş gününde yatırımcının tercih etmiş olduğu fonda alım talimatı veriliyor. Alım talimatı verilen fonun yöneticisi gelen nakit ile fonun portföyüne menkul kıymet alımı yapıyor ve arka planda fon varlıklarına ilişkin takas işlemleri iki gün sonrasında gerçekleşiyor. Peki, BES katılımcısının hesabına fon oranı ne süre geçiyor? BES fonlarında alım valörü çoğu zaman bigün olduğundan yönerge verilmesinin ertesi gün iş gününde fon payları saat 14:30’da katılımcının hesabına geçiyor.

YÖNETMELİK NE DİYOR?

BES fonlarının alım satımında uygulama böyleyken, Bireysel Emeklilik Sistemi Hakkında Yönetmeliğin 10 madde 4. Fıkrası aşağıdaki şekilde:

‘Şirket, fon dağılımı değişikliği işleminin mümkün olan en kısa sürede gerçekleştirilmesini teminen, alışı yapılacak fonların alım talimatı tarihlerini, satışı yapılacak fonların nakde dönüştürülme sürelerini dikkate alarak belirler. Değişim işlemleri, değişikliğe mevzu fonlardan valör süresi en uzun olana gore belirlenen tarihte tamamlanır. Şirket, katkı paylarının fonlar içinde paylaştırılması esnasında ortaya çıkan artık kıymeti en aza indirmek suretiyle lüzumlu tedbirleri alır.’

Bu ifade bizlere fon dağılım değişikliği işleminin; değişiklik yapılacak fonların en uzun valör süresi ne ise, o süre zarfında bitirilmesi icap ettiğini söylüyor. Peki, bu yönetmelik ortada iken, fon dağılım değişikliği için niçin halen ilkin satım valörü sonrasında alım valörü umut ediliyor, bilen var mı?