PARA FİNANS/ BARIŞ ERGİN Üretim, tecim, pazarlama, finans ve tüketim alanında dijitalleşme hız kesmeden devam ediyor. Bir taraftan da paranın dijitalleştiği bir yıla giriyoruz. Kripto paraların peşinden son beş senedir dünyada süratli bir halde dijital paralar hazırlanıyor ve hatta Çin benzer biçimde bazı ülkeler üç senedir uygulamaya koydu. Merkez Bankası Dijital Para Birimi (CBDC) olarak geçen bu yeni dijital paralar, çoğu zaman ülke para biriminin başına ‘e’ konarak lanse ediliyor. E-yuan (e-CYN), e-TL (e-TRY) benzer biçimde…
Aslına bakarsak paranın dijital ortamda var olması yeni bir olgu değil. Sadece günümüzde kart tabanlı işlemlerden yazılım tabanlı işlemlere doğru geçiş var. Dijital para olarak adlandırılan varlıkların öncekilerden farkı, fizyolojik bir biçime dönüştürülememesi. Bu anlamda para sistemi içinde üç değişik dijital para var, diyebiliriz. Kripto para, durağan(durgun) coin ve merkez bankası dijital paraları.
EN GÜVENLİ DİJİTAL PARA
Merkez Bankası Dijital Paraları, kripto paraların ve durağan(durgun) coin’lerin geleneksel ödeme sistemlerine rakip olmalarının doğurabileceği istikrarsızlık kaygıları sebebiyle gündeme geldi. CBDC’ler, elektronik ortamlarda üretilen ve kullanılan paralar. İtibari paranın dijital versiyonu. Direkt yasal bir ödeme aracı olarak bu para, alışverişlerde ve her türlü ödeme işleminde elektronik cüzdanlar üstünden banknot benzer biçimde kullanılabiliyor. İşlemler, dijital ortamda para otoritelerinin nezaret ve denetimi altında gerçekleştiriliyor. Arkalarında merkez bankalarının bulunması, bu paraları kripto varlıklardan da ayırıyor. Kripto paraların aşırı oynaklık gösteren değerleri sebebiyle taşıdıkları yüksek risk, CBDC’ler söz mevzusu olduğunda bu tarz şeyleri çıkaran merkez bankasının güvenilirliği çerçevesinde mühim seviyede ortadan kalkacaktır.
2023’TE FAAL HALE GELECEK
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası da 2023 Yılı Cumhurbaşkanlığı Senelik Programı’nda da yer edinen blokzincir tabanlı dijital merkez bankası parası uygulamaya konulacak. Merkez Bankası Dijital Türk Lirası Araştırma Geliştirme Projesi ikinci faz pilot bulguları doğrultusunda, dijital Türk lirasının ödemeler için kullanımı testlerine başlandı. Merkez Bankası’na yakın kaynaklardan alınan bilgiye nazaran 2022 yılı sonuna kadar bu mevzuda atılan adımlar kamuoyuna duyurulacak. Peşinden 2023 senesinde da devreye alınması planlanıyor.
DİJİTAL KİMLİK İLE ENTEGRE EDİLECEK
Dijital Türk lirası sistemlerinin dijital kimlik ve FAST sistemleri ile araştırma-geliştirme kapsamında entegrasyon emekleri tamamlanacak. Toptan dijital para emekleri kapsamında bankalar ile araştırma, geliştirme ve kontrol emekleri yapılacak. CBDC’ler direkt yasal bir ödeme aracı olarak alışverişlerde ve her türlü ödeme (borç, vergi) işleminde elektronik cüzdanlar üstünden banknot benzer biçimde kullanılabiliyor.
ABD’de de geçtiğimiz hafta mühim bir gelişme açıklandı. Bir grup büyük banka ve New York Fed, merkez bankası parasının kurumlar içinde dijital doları kontrol etmeye başladı. New York Fed yapmış olduğu açıklamada, Citigroup, HSBC, BNY Mellon ve Wells Fargo ile ödeme devi Mastercard’ın projede yer aldığını duyurdu. Program 12 hafta sürecek.
BANKACILIK DIŞI KESİM KOLAYLIK OLACAK
CBDC’ler finansal istikrar ve para politikalarının yanı sıra ödeme sistemleri, ticari bankaların faaliyetleri benzer biçimde birçok alanı etkileyecek. Bu paraların yürürlüğe konulmasıyla beraber, finansal hizmetlere erişimin iyileşmesi (bilhassa bankacılık hizmetlerini kullanamayanlar ve azca kullananlar için kolaylıklar sağlaması), ödeme sistemlerinin hızı ve etkinliğinin artması, döviz işlemlerinin daha süratli ve daha düşük maliyetle gerçekleştirilmesi, kayıt dışı faaliyetlerin ve vergi yitik/kaçaklarının önlenmesi ve nakit işlemlerin taşımış olduğu bazı risklerinin ortadan kaldırılması umut ediliyor. Öteki taraftan, bu paralar internasyonal ödemelerde ihtilafların ortadan kaldırılmasına katkı yapmış olduğu seviyede dış tecim işlemlerini kolaylaştırabilir; tutum sahipleri için ürün yelpazesini genişletebilir ve finansman kaynaklarını çeşitlendirebilir.
TEKNOLOJİYE DİRENMEK İMKÂNSIZ
Gate Türkiye Ülke Müdürü Kafkas Sönmez, meydana getirilen bazı araştırmaların süreç içinde dijital para kullanımının verimsiz ve gereksiz unsurları ortadan kaldırmasıyla birlikte maliyette büyük oranda azalma sağlanacağını gösterdiğini belirterek şunları söylemiş oldu: “Orta ve düşüş ölçekli diyebileceğimiz işletmelerin büyük defterler üstünde menkul varlıklar üretmesi daha geniş bir yatırımcı kitlesine erişimi mümkün hale getirebilir. Bu durum işletmelerin fon gereksinimlerini daha kolay karşılamalarını sağlayabilir. Bazı merkez bankaları dijital para birimini belirli bir süre içinde mecburi kullanıma doğal olarak tutabilir. Bazıları ise tercihe bağlı olarak bırakabilir. Bu aşamada dijital para birimleri hızla gelişen teknolojinin de gelişmesiyle birlikte kaçınılmaz bir son olarak görülüyor. Zamanı incelediğimizde para aslına bakarsak birçok enstrüman yerine geçmiştir. Bundan oldukca ilkin çeşitli vasıta gereçler para yerine kullanılmıştır. 500-600 yıl ilkin altın sikkeler, gümüşler para yerine geçmiştir. Ortalama 300-400 yıl ilkin de kağıt paralar yaşamımıza girdi. Dolayısıyla paranın da teknolojiye direnmesi mümkün gözükmüyor. Dijitalleşme para üstünde de bir değişime sebep olacak.”
DüNYADAN DİJİTAL PARA UYGULAMALARI
Bahamalar
2020’de CBDC’yi ilk olarak Bahamalar Merkez Bankası “Sand Dollar” adıyla uygulamaya geçirdi, bunu sekiz ada ekonomisinin merkez bankası konumundaki Doğu Karayipler Merkez Bankası’nın çıkardığı “DCash” izledi.
Çin
Kim bilir şu anda uygulanmakta olan en mühim CBDC projesi, Çin’in 2020’nin dördüncü çeyreğinden itibaren tecrübe etme aşamasında olan ve aşamalı bir sürüm için çalışan dijital renminbi yada Dijital Para Birimi/Elektronik Ödemeler (DCEP) girişimi. Çin, projeye 2014 senesinde başladı ve gelişimini ABD dolarının küresel hakimiyetine direkt bir meydan okuma olarak konumlandırdı. Projenin bilgileri ortaya çıkarken, DCEP’in Dağıtılmış Defter Teknolojisini (DLT) kullanacağını, dolaşımdaki nakit yerine geçmesinin amaçlandığını ve dijital cüzdanlar vasıtasıyla dağıtılacağı belirtiliyor.
Marshall Adaları
Marshall Adaları, amacı finansal iştirakı teşvik etmek olan Algorand blok zinciri üstüne inşa edilmiş bir CBDC olan Marshallese Sovereign’ı başlatmayı planlıyor. Kullananların CBDC’yi kullanmadan ilkin doğrulama süreçlerinden geçmesi gerekecek, sadece Marshall hükümeti CBDC’nin kullananların gizliliğini koruyacağını altını çizdi.
İsveç
2017’de İsveç’in Riksbank’ı, perakende ödemelerde nakit kullanımının azalması sebebiyle e-krona adlı bir CBDC’nin pilot uygulamasını başlattı. 2010 senesinde İsveç’teki ödemelerin ortalama yüzde 40’ı nakit olarak yapılırken, 2016’da bu sayı yüzde 15’e düştü. İsveç Riksbank, DLT’nin gelecekteki bir e-kronun temeli olabileceğini önerdi ve 2020’de Accenture ile ortaklaşa R3’ün Corda platformuna dayalı bir e-kronu kontrol etmeye başladı.
Avrupa Birliği
Avrupa Merkez Bankası (ECB), küresel ekonominin devam eden dijitalleşmesine uyum sağlamanın bir yolu olabileceğini savunarak bir CBDC, dijital euro yayınlamayı da araştırdı. Aynı şekilde ECB, yabancı CBDC’ler yada “hususi dijital ödemeler” – muhtemelen kripto para birimlerine gönderme yapıyor – Avrupa’da yaygın olarak benimsenirse bir CBDC yayınlayabileceğini söylemiş oldu. ECB, CBDC altyapısının potansiyel olarak DLT kullanarak merkezi yada merkezi olmayan olabileceğini söylemiş oldu. Kara Para Aklamayı Önleme ve terörle savaşım yasalarına uyulmasını gerektiren Avrupa Birliği elektronik ödeme düzenlemeleri, isimsiz işlem olasılığını ortadan kaldıracaktır. ECB, 2021 ortalarında bir CBDC projesi başlatıp başlatmamayı düşünmeyi planlıyor.
Japonya
Japonya Merkez Bankası, dijital yen testlerine başlıyor. Japonya Merkez Bankası, 2023 yılı bahar aylarından itibaren hususi bankalarla ve öteki organizasyonlarla beraber emek vererek para yatırma ve çekmede yaşanmış olan sorunları tespit edecek. Bunun yanında merkez bankası para biriminin organik afetler esnasında ve web bağlantısının olmadığı bölgelerde çalışıp çalışmadığına bakacak.
“Transferlerde bankaların elini zayıflatır”
Kafkas SÖNMEZ / Gate Türkiye Ülke Müdürü
Bildiğiniz suretiyle yakın süre içinde birçok ülkenin merkez bankası, kendi dijital para birimlerini üretme mevzusunda emekler yaptığını duyurdu. Kanada, bazı Avrupa ülkeleri, keza Türkiye de kısa sürede kendi dijital para birimini piyasaya süreceğini deklare etti. Doğal ki dijital para birimlerinin günlük yaşantımız içine girmesinin çeşitli neticeleri ve unsurları oluşacak. Bu tarz şeyleri değerlendirmeden ilkin bu hususun ortaya çıkmasındaki en büyük temel sebeplerden kabul edilen merkezi ve merkezi olmayan sistemleri karşılaştırmak yararlı olacak. Merkezi olmayan sistemlerde çeşitli riskler bulunuyor. Mesela regülatif unsurların kısıtlı müdahale edebilme şansı, yüksek volatilite, bunun haricinde sürdürülebilirliğin zayıf olması, çeşitli yasal riskler barındırması ve daha azca saydam olması. Bilhassa yerli bankalar için konuşursak, merkez bankaları kendi dijital para birimlerini ürettiğinde herhangi bir mevduat ürünü ortaya çıkarması durumunda halihazırdaki kullananların mahalli bankalar üstünden mevduat programlarına katılma oranları muhakkak düşecek. Bu durum bankaların ülke içindeki temel rollerini zedeleyebilir. Aynı durum internasyonal bankalar de ilgilendiriyor. Bilhassa döviz ticareti söz mevzusu olduğunda bankaların rolünü tamamen etkisiz hale getirme potansiyeline haiz. Dolayısıyla internasyonal bankaların da halihazırdaki teknolojiye, bilhassa dijital para birimlerine yönelik emekler yapmasının yararlı olacağını düşünüyorum.
“Makro ekonomiye direkt pozitif tesiri olacaktır”
Hazal ORTA / Kriptomeda Yönetici Editörü
CBDC’ler aslına bakarsak yapıları gereği mühim bir ikilem yaşıyor. Bu ikilem de ülkenin ağı açık mı yoksa kapalı mı yapacağı mevzusu. Örneğin Çin’e bakalım. Kapalı bir sistem söz mevzusu. Bu da düzenleme hakkının gene gizli saklı bir halde devlette olduğu anlamına geliyor ki, bu günümüz dijital bankacılığından çok da fazla değişik değil. Öteki taraftan FED’in de sordurulmuş olduğu suretiyle bu CBDC’lerin halka açık bir halde olması durumunda finans sektöründe oldukca daha saydam bir gelecek görebilmek mümkün. Organik olarak bu şeffaflık bıçağı kripto paralar üstünde de mühim sınırları çizecektir. Bu aşamada ana kriterin CBDC’ler oluşturulurken meydana getirilen seçimler bulunduğunu söyleyebiliriz. Vergi ve anormal transferlerin takip edeni, istatistiklerin doğru hesaplanması, kara para aklamanın önlenmesi ve sınır dışı ödemelerdeki kolaylıklar ve oldukca daha fazlası, oldukca daha kolay bir hâle geleceğinden makro ekonomiye direkt pozitif bir tesiri olacaktır. Doğal madalyonun öteki yüzünde; bu şeffaflık iyi karşılanır mı, sorusu ise kısa sürede cevaplanacak benzer biçimde gözüküyor.
“Daha denetim edilebilir bir biriki olacak”
Ahmet Onur YEYGÜN / OKX Türkiye Bölgesel Pazarlama Lideri
Dijital para birimlerinin hayata geçmesi, genel dijital para algısının yükselmesi ve halkın dijital varlıklara olan ilgisini artıracağını düşünüyorum. Öteki taraftan bu dijital assetlerin borsalara entegre olması da itimatı artıracaktır. Stabil coin’lerin denetlenmesi açısından da sıhhatli olacaktır. Aslına bakarsan para uzun süredir dijital. Kağıt parayı son olarak ne süre gördük günlük hayatımızda? Devletlerin dijital para birimlerini hayata geçirmesi ise bunu pekiştirecek. Para basma maliyeti esasen oldukça yüksek. Bu sayede daha denetim edilebilir bir biriki mümkün. Bu yolu bizlere Bitcoin açtı.
