10 yıl içinde 15 dijital para geliyor

PARA FİNANS/ BARIŞ ERGİN Hayatımızın her alanı dijitalleşirken en oldukça kullandığımız araçlardan kabul edilen paranın dijitalleşmemesini beklemek oldukça ihtimaller içinde değil. Konvansiyonel para birimleri son 20 senedir dijitalleşiyor ve artık fiziki para kullanımı gittikçe azalıyor. Hatta ‘nakitsiz cemiyet’ sloganlarını atan birçok ülke var. Sadece merkeziyetsiz finansın gittikçe yaygınlaştığı son yıllarda artık dijital para birimlerinden bahsediyoruz ve bu para birimleri oyunu tamamen değiştirecek. Merkez Bankası Dijital Parası (CBDC) olarak kısaltılan bu yeni para birimleri tamamen dijital yapıdaki formu ile gene arzı ve yönetimine dair merkez bankası kontrolünü öngören hatta tamamen dijital formda olması itibarıyla arzına ve kontrolüne yönelik ayarlamaların oldukça daha duyarlı yapılabileceği bir para birimi aslen.

Dünya genelinde onlarca ülke bu mevzuda süratli bir halde çalışıyor. Internasyonal Ödemeler Bankası (BIS) tarafınca meydana gelen bir ankete gore önümüzdeki 10 senenin sonunda dünya genelinde 15 perakende merkez bankası dijital para birimi dolaşımda olabilir. Dünya ekonomisinin ortalama yüzde 95’ini temsil eden 63 merkez bankasına haiz İsviçre merkezli bir müessese olan BIS, dokuz merkez bankasının önümüzdeki altı yıl içinde finansal piyasalarda toptan kullanım için bir CBDC çıkarmalarının oldukça olası bulunduğunu belirtiyor. Ankete katılan 86 merkez bankasının yüzde 93’ünün, çoktan CBDC çalışmalarına giriştiği belirtilen araştırmada Hindistan, İngiltere ve Avrupa Birliği şeklinde mühim yargı bölgeleri de yer ediniyor.

IMF DE KÜRESEL PLATFORM ÜZERİNDE ÇALIŞIYOR

“Küresel CBDC emekleri, geçtiğimiz yıldan bu yana daha da ilerleme kaydetti” ifadelerine yer veren raporda, çalışmaların bilhassa banka hesabı kullanmayan kişilerin yoğun olduğu ülkelerde gerçekleştirildiği açıklandı. Perakende CBDC’lerin kullanılmaya başlanması durumunda öteki mahalli ödeme yöntemleriyle tamamlayıcı bir halde var olmaları umut ediliyor. Yalnız merkez bankaları bu mevzuda üstünde çalışmıyor. Hem de finansın küresel çatı kuruluşu olan Internasyonal Para Fonu (IMF) da bu mevzuda çalışıyor. IMF Başkanı, mevzu hakkında “Daha verimli ve daha adil işlemler için ülkeleri birbirine bağlayan sistemlere ihtiyacımız var. Bundan dolayı IMF’de küresel bir CBDC platformu konsepti üstünde çalışıyoruz” değerlendirmesinde bulunmuş oldu. IMF’ye gore CBDC’ler beraber çalışabilirliğe gereksinim bulunduğunu belirtti.

Gelecekte dijital bir sterlinin gerekebileceğini belirten İngiltere Merkez Bankası ise haziran ayında Avrupa Komisyonu’nun dijital euro’yu desteklemek amacıyla hazırladığı yasa tasarısını deklare etti. ABD Hazinesi’nin de dijital işlemleri mümkün olduğunca gizli saklı tutmanın iyi mi sağlanacağı üstünde çalışmaların gerçekleştirdiği bildirildi.

AVRUPA EKİM AYINDA BİTİRECEK

Avrupa Birliği (AB), dijital euro çıkarmaya yönelik yasal çerçeveyi hazırladı. AB Komisyonu, dijital euro kullanımına yasal çerçeve oluşturmak için hazırladığı düzenleme teklifini deklare etti. Teklife gore, dijital Euro, Avrupa Merkez Bankası (ECB) tarafınca çıkarılan ve halkın kullanımına açık bir merkez bankası dijital para birimi olacak. Dijital euro, nakit euro’nun dijital uyarlaması olarak kullanılacak. Kripto varlıkların aksine dijital euro’nun arkasında ECB bulunacak ve nakit euro’da olduğu şeklinde tutulan her dijital euro direkt ECB tarafınca desteklenecek. Dijital euro ile Avrupa çapında alternatif bir ödeme çözümü sunulacak ve şahıs ve işletmeler mevcut seçeneklere ilave olarak dijital euro ile ödeme yapabilecek. Dijital euro, Euro Bölgesi’nde geniş çapta kabul gören, ucuz, güvenli ve resmi para birimi haline gelecek. Temel dijital euro hizmetleri bireylere ücretsiz bir şekilde sağlanacak. Avrupa Merkez Bankası’nın dijital euro’ya yönelik iki yıl ilkin başlamış olan araştırma aşamasını ekim ayında tamamlaması umut ediliyor.

ABD İÇİN TEMEL MOTİVASYON REZERV PARA

Ülkelerin attığı adımları değerlendiren Manisa Celal Bayar Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Burak Özdoğan, “Ben bu ülke ve toplulukların değişik motivasyonlarla merkez bankası dijital parası (CBDC) emekleri yürüttüğünü düşünüyorum. ABD için ana motivasyon biriki para olarak hakim konumunu korumak, bilhassa kripotovarlık tarafında ABD dolarını ‘yansılamak eden’ stablecoin’lerin yarattığı hacmi ve pazarı denetlemek iken Avrupa’nın temel motivasyonu birliğin parasal yapısını güçlendirmek, ülkelerarası para politikası entegrasyonu ve kontrolünü geliştirmek olarak değerlendiriyorum. Doğrusu her ülkenin beklentisi bu aşamada değişik olmakla beraber CBDC’lerin merkez bankalarına parayı ve akışını yönetme açısından sağlayacağı oldukça daha geniş imkanlar kuşkusuz enflasyonla savaşım şeklinde temel politikalarda ülkelerin elini güçlendirecektir” değerlendirmesinde bulunmuş oldu.

TÜRKİYE İLK TESTLERİNİ YAPTI

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın “Tasarım ve kriptoloji altyapısını kurduğumuz yeni nesil Dijital Türk Lirası projemizi hayata geçireceğiz” sözleriyle müjdesini verdiği dijital TL için Merkez Bankası da ilk denemelerini yapmış oldu. Merkez Bankası, daha ilkin yapmış olduğu açıklamada Dijital Türk Lirası Projesi’nin birinci faz emekleri kapsamında, Dijital Türk Lirası Ağı üstündeki ilk ödeme işlemlerinin başarı göstermiş bir halde gerçekleştirildiğini paylaşmıştı. Merkez Bankası, meydana getirilen açıklamada şu ifadelere yer verdi:

“Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) öncülüğünde yürütülmekte olan Dijital Türk Lirası Projesi’nin birinci faz emekleri kapsamında, Dijital Türk Lirası Ağı üstündeki ilk ödeme işlemleri başarı göstermiş bir halde gerçekleştirilmiştir. TCMB, teknoloji paydaşları ile beraber yürüttüğü dar kapsamlı ve kapalı dönem pilot uygulama testlerine 2023 yılının ilk çeyreğinde de devam edecektir. Meydana getirilen testler sonucu elde edilmiş bulgular geniş kapsamlı bir değerlendirme raporu ile kamuoyu ile paylaşılacaktır. Dijital Türk Lirası İşbirliği Platformu, 2023 senesinde seçili bankalar ve finansal teknoloji firmalarının katılımlarıyla genişletilecek ve geniş katılımlı pilot testlerin gerçekleştirileceği ileri fazlara geçilecektir. Bu kapsamda, dağıtık defter teknolojilerinin ödemeler ekosistemlerinde kullanımı ve anlık ödeme sistemleri ile entegrasyonu şeklinde mevzularda tasarlanan örneksiz mimari kurgulara ilişik testlere devam edilecektir. Dijital Türk Lirası’nın hukuki boyutuna yönelik emekler, dijital kimliklendirmenin proje için tehlikeli sonuç öneme haiz bulunduğunu göstermektedir. Bundan dolayı, 2023 yılı süresince Dijital Türk Lirası’nın teknolojik gereksinimlerinin yanı sıra tutumsal ve hukuki çerçevesine dair çalışmalara da öncelik verilecektir.”

Ayrıca Bahamalar, Doğu Karayipler, Jamaika ve Nijerya’daki para otoriteleri; perakende CBDC uygulamalarına başlarken Çin’deki dijital yuan denemelerinin devlet nezarete mevzusunda endişeleri ortaya çıkardığı söyleniyor. Aslen bu para birimlerinin en mühim özelliği planlanabilir olması. Mesela bir devlet teşvikinin dijital parayla verilmesi halinde, bu paranın kullanılabileceği alanlar (nereye harcanacağı) parayla beraber programlanabilir.

“TÜRKİYE İÇİN ÇOK DEĞERLİ BİR PROJE OLACAK”

Doç. Dr. Burak ÖZDOĞAN / Manisa Celal Bayar Üniversitesi Öğretim Üyesi

Ben, Merkez Bankası Dijital Parası (CBDC) çalışmasını Türkiye için oldukça kıymetli buluyorum. Bugün Türkiye’de kredi kartı, para kartı ve öteki bireysel bankacılık kartlarının sayısı, 300 milyonu geçmiş durumda. Doğrusu para çoktan dijitalleşti. Türkiye’nin dijital parasının ise başta enflasyonla savaşım ve kamu politikalarının etkinleştirilmesi şeklinde alanlarda yarar yaratacağını düşünüyorum. Gerek kamu harcamaları gerekse teşvik, destek programları ve kurumlarla olan parasal işlemlerden tutun da vergi yitik kaçağına kadar birçok alanda dijital Türk Lirası, hem merkez bankası hem de öteki kurumlarımızın elindeki enstrümanları çeşitlendirmesine ve oldukça daha gelişmiş bir para yönetimi izlenmesine olanak tanıyacaktır. Ek olarak bu alanda atılacak her adımın, blokzinciri ekosisteminde de kesinlikle bir yansıması olacak ve Türkiye’nin blokzinciri ve web3 ekosistemindeki ağırlığını artıracaktır. Bu aşamada dijital paraların kullanım kapsamı oldukça ehemmiyet arz ediyor. Eğer söz mevzusu dijital paraların hızlıca son kullanıcıya doğrusu ülkelerin vatandaşlarının kullanımına açılması şeklinde bir yol haritası izlenirse bu durum para politikasında mühim bir paradigma değişimini bununla beraber getirecektir. Öteki taraftan ilk etapta merkez bankası ve finans kuruluşları arasındaki işlemler, kamu kurumları işlemleri şeklinde noktalardan başlanması riskleri azaltabilecek ve bu yeni paranın getirmiş olduğu yeni özelliklerin daha iyi anlaşılmasına olanak tanıyacaktır. Sadece kuşkusuz, her iki durumda da dijital paralar merkez bankalarının para politikasında köklü bir dönüşüme yol açacaktır. Bu dönüşümün temelinde ise oldukça daha yakın takip edilebilen, anında müdahaleye açık ve kim bilir en önemlisi “programlanabilir” bir paranın ortaya çıktığına tanıklık edeceğiz. Dolayısıyla bu “yeni” parayı yönetmeye dair politikalar da her ne kadar birçok internasyonal müessese tarafınca tahmin edilmeye çalışılsa da uygulama ile beraber net halde ortaya çıkacaktır düşüncesindeyim.

ÇİN AÇIK ARA ÖNDE GİDİYOR

CBDC mevzusunda en etken ülkelerden biri de Çin. Ülke, uzun senelerdir dijital para kullanımına en yatkın ülkelerden. Bu kullanım mühim seviyede de tabana yayılmış vaziyette. Pilot uygulamanın ilk fazında ise ülkenin dijital para birimi, Nisan 2020 döneminde Shenzhen, Suzhou, Chengdu ve Xiong’an’da kullanılmaya başlandı. Şu ana 17 şehirde pilot emekler devam ediyor. Dijital yuanın sınır ötesi ödeme testleri de Hong Kong ve Makau’da meydana getirilen çalışmalarla devam ediyor. Çin, birçok ülkenin çalışmalarına devam etmiş olduğu merkez bankası dijital para birimi (CBDC) faaliyetleri içinde açık ara önde ilerleyen ülke konumunu koruyor. Öteki birçok ülke konsept oluşturma ya da CBDC mevzusunda karar aşamasında bulunurken Çin, pilot bölgelerde CBDC’nin gerçek kullanım aşamasına geçmiş durumda. Bu emekler kapsamında dijital yuan ülke vatandaşlarına airdrop kanalıyla dağıtıldı. Bazı bölgelerde ise dijital paranın kullanımını teşvik etmek için çeşitli mal ve hizmet alımlarında yüzde 50’ye ulaşan indirim kampanyaları uygulanıyor.